Powroty do szkoły cieszą się wspaniałym marketingiem. Kolorowe zeszyty, nowe piórniki, lśniące długopisy i inne gadżety cieszące oko biją niemal z każdej gazetki, wystawy, reklamy. Uśmiechnięte dzieci, uśmiechnięci nastolatkowie – rzadziej przedstawia się uśmiechniętych rodziców czuwających nad wyposażeniem dziecka w całą niezbędną wyprawkę na nowy rok edukacji.

Z przymrużeniem oka wysnuję hipotezę, że być może bardziej poważnie podchodzimy do emocji rodziców związanych z początkiem roku szkolnego, który przecież łączy się z wydatkami i koniecznością organizacji swojego czasu i grafików na nowo. Bardziej poważnie niż do wyzwań i zmartwień dzieci i młodzieży.

Jako rodzice przygotowujemy wyprawki w postaci wyposażenia szkolnego plecaka czy też szafy. Natomiast jak często skupiamy się na wyposażeniu naszych dzieci w odpowiednie narzędzia radzenia sobie, obsługi emocji, regulowania stresu? Zdaje się, że dzieje się to zbyt rzadko.

Powrót do szkoły to czasem szereg zmartwień

Powrót do szkoły to dla dzieci i nastolatków szereg zmartwień, którym warto bliżej się przyjrzeć. To powrót w środowisko, które nie zawsze jest przyjazne. Nastolatkowie – co leży w ich naturze – lustrują i przyglądają się, nie zawsze pochlebnie (żeby nie powiedzieć, że częściej oceniająco). Sprawdzane są fryzury, ubrania, buty, nowe sprzęty, waga, opalenizna, wakacyjne wspomnienia. Bilans podróży i ich wartości. To dla większości młodzieży niejednokrotnie powód do wstydu czy porównywania się, gdzie mogą wypaść gorzej niż niektórzy ich rówieśnicy.

Nastolatkom nie jest łatwo oddzielić grubą linią wartość osoby pod kątem charakteru i zachowania a względami finansowymi. Jak ukazuje raport „Idealny nauczyciel. Polscy uczniowie i ich oczekiwania wobec nauczycieli” (2022) między 7. klasą szkoły podstawowej a 2. klasą liceum aż co 3 uczeń (35%) obawia się osób z bogatych domów, które w lekceważący sposób traktują innych uczniów. Niejednokrotnie możliwości finansowe determinują także liderów grupy w systemie klasowym. Zatem w głowie nastolatka niejednokrotnie pojawia się myśl: to, w jakich ubraniach pojawię się w murach szkoły i gdzie spędziłem/am wakacje ma znaczenie – np. dla budowania hierarchii oraz roli pełnionej w klasie.

Dzieciństwo oraz adolescencja to okres nauki strategii komunikacji, ćwiczenia i popełniania błędów w zakresie rozumienia innych i przekazywania swojego zdania, myśli, idei. Dlatego też wiele konfliktów pozostaje nierozwiązanych, zranienia nie zostają wybaczone, a krzywdy rozpamiętywane mogą być przez cały etap edukacyjny.

Wakacje mogą dać chwilę wytchnienia, ulgi od przejmowania się tym, co w ciągu roku szkolnego przerosło nasze dziecko. Natomiast lato wcale nie sprawiło, że sytuacja znikła lub się zmieniła – szczególnie jeśli wybraną przez dziecko/nastolatka strategią było tzw. przeczekanie lub przemilczenie sprawy. Dlatego to tak ważne, by być w bieżącym kontakcie, wiedzieć z kim dziecko się koleguje lub przyjaźni.

Warto monitorować, by móc wspierać

Monitorowanie sytuacji i napięcia wokół relacji i społecznych tematów naszych pociech pozwala na zaoferowanie pomocy, gdy tylko zauważymy tzw. czerwoną flagę. Jako rodzice mamy niesamowity przywilej nauczenia naszych dzieci nowych reakcji, podsunięcia rozwiązań, bycia wsparciem, gdy wszyscy inni rozczarowują i zawodzą. Warto podkreślić, że wyniki raportu, w którym 28% ankietowanych dzieci i nastolatków przyznaje, że powrót do szkoły jest dla nich trudny i nie wiąże się z radością, odsłaniają istotny aspekt emocjonalnego wyzwania, z którym zmaga się młodzież. Dla 22% respondentów początek roku szkolnego jest źródłem stresu, a kolejne 6% wyraźnie zaznacza, że nie lubi tego momentu roku, ponieważ nieodłącznie kojarzy im się on z niepokojem.

Dodatkowo połowa ankietowanych (50%) dostrzega zarówno pozytywne, jak i negatywne aspekty powrotu do szkoły, co sugeruje, że dla wielu dzieci i młodzieży początek września jest ambiwalentnym doświadczeniem, niosącym ze sobą mieszane uczucia.

Tego rodzaju wyniki powinny stanowić sygnał alarmowy dla rodziców i nauczycieli, skłaniający do głębszej refleksji nad emocjonalnym stanem dzieci na początku roku szkolnego.

Jak często zastanawiamy się nad tymi trudnymi emocjami i jak często podejmujemy działania, aby je złagodzić? Zbyt często skupiamy się jedynie na materialnej stronie przygotowań do szkoły, pomijając kwestie emocjonalne, które są kluczowe dla zdrowia psychicznego naszych dzieci. Raport ten uwidacznia potrzebę większej uwagi i wsparcia, które mogą pomóc dzieciom lepiej radzić sobie z wyzwaniami związanymi z powrotem do szkoły, a tym samym uczynić ten okres mniej stresującym i bardziej pozytywnym.

Stres w kontekście emocjonalnym

Warto też wziąć pod uwagę, że stres nie zawsze przebiega tak samo pod kątem poznawczym (procesów myślowych), jak pod kątem emocjonalnym. Niekiedy nieprzyjemne uczucia spychamy na dalszy plan, nie zajmujemy się nimi, nie nazywamy ich, nie podejmujemy rozmowy na ich temat z innymi osobami z rodziny lub przyjaciółmi.

Niestety - milczenie nie powoduje anulowania tych uczuć. Tym bardziej nie niweluje przyczyny pojawienia się tych odczuć w naszym ciele i umyśle. Taki pominięty, zignorowany stres niejednokrotnie wraca do nas pod postacią somatyczną – bólów głowy lub brzucha, migren, obniżonej odporności, kołatania serca, problemów ze snem. Nie inaczej dzieje się w przypadku dzieci i młodzieży.

Zwrócenie uwagi na samopoczucie dziecka oraz zgłaszane przez niego sygnały (także te z ciała) pod koniec wakacji może być wskazaniem do wzięcia pod uwagę nie tyle czynników chorobowych, jak właśnie psychologicznych (proszę jednak pamiętać, że z niepokojącymi objawami somatycznymi - niezależnie od źródła pochodzenia w pierwszej kolejności – warto zgłosić się do lekarza rodzinnego).

Prawdziwe zmiany

„Nowy rok, nowa ja”, „Świeży start”, „Nowa szansa” – lubimy slogany dotyczące symbolicznych początków, czy to roku kalendarzowego, szkolnego, akademickiego i innych „startów” jak przeprowadzka, zmiana pracy lub szkoły.

Ten początkowy entuzjazm i wzrost motywacji jest oczywiście miły i wart zauważenia. Natomiast, by wprowadzić prawdziwe zmiany, w związku z „początkiem” potrzebne są także zmiany strategii, nastawienia, podejścia – wszystkich tych narzędzi fizycznych i psychicznych, które umożliwiają nam wykonywanie zadań i obowiązków. Jeśli dany uczeń ma trudności z nauką matematyki w roku szkolnym 2023/2024, to dwumiesięczna wakacyjna przerwa i miło spędzony czas nie mają możliwości wpłynięcia na jego strategie uczenia się, możliwości intelektualne i wiarę w swoje umiejętności w roku 2024/2025.

Z pewnością zmiana kontekstu i odpoczynek mogą wzmacniać naszą wytrwałość i silną wolę. Odpoczynek może także wpływać na jakość wykonania zadań, których się podejmujemy. Ale dopiero wówczas, gdy jest on regularny i skuteczny – czyli należałoby wprowadzić go także w obszar roku szkolnego. Natomiast dwumiesięczny urlop niestety nie uczy samodyscypliny i nowych strategii nauki.

Autorefleksja

Dlatego, by liczyć w moc „świeżego startu” warto zastanowić się:

💭 Co chciałabym/chciałbym tym razem zrobić inaczej?

💭 Czego brakowało mi w zeszłym roku szkolnym, by uczyć się chętniej/skuteczniej?

💭 Z czym jestem w stanie poradzić sobie sam/a, a z czym mogę potrzebować dodatkowej pomocy?

💭 Co było dla mnie najtrudniejsze w zeszłym roku szkolnym i jak mogę przygotować się na te trudności w tym roku?

💭 Czego potrzebuję w tym roku, a na co nie zwróciłam uwagi w zeszłym? Przygotowanie wydruku listy takich (i podobnych) pytań może być dobrym pomysłem na naradę rodzinną przed wrześniem lub pierwszą godzinę wychowawczą. Warto inspirować dzieci i młodzież do autorefleksji i tworzenia przestrzeni na przemyślenia bazujące na uczeniu się na własnym doświadczeniu.

Swobodna rozmowa

Przygotowanie listy pytań i stworzenie przestrzeni do refleksji to jedynie jeden z pomysłów na poruszenie tematu początku roku szkolnego z dzieckiem/nastolatkiem. Swobodna rozmowa, na temat obaw i nadziei związanych z wrześniem jak najbardziej może być wystarczającym sygnałem dla naszego dziecka, że jesteśmy otwarci na rozmowę, wysłuchanie go i pomoc niezależnie od kalibru obaw, z jakimi się mierzy.

Podczas konsultacji psychologicznych rodzice przyznają, że nie zawsze wiedzą, jak zacząć rozmowę ze swoim dzieckiem, aby brzmiało to naturalnie i nie budziło specyficznych reakcji – szczególnie u nastolatków. Poniższe zwroty mogą być pomocne:

💬 Masz chwilkę? Wiesz, czytałam taki artykuł, w którym było napisane, że dla większości uczniów powrót do szkoły to stres. Jak to jest u Ciebie?

💬 Sierpień powoli się kończy... Muszę Ci przyznać, że jak się dobrze zastanowię, to powroty do szkoły wcale nie były dla mnie takie łatwe. Też tak masz, że jest stresik?

💬 Nie jestem pewna/y, czy rozmawialiśmy przy okazji końca roku szkolnego, co było wtedy dla Ciebie trudne, a przecież to był bardzo intensywny rok. Jak Ci z myślą, że zaraz wracasz do szkoły, klasy, nauczycieli?

💬 Chcę Ci tylko dać znać, że wiem, że początek roku szkolnego nie zawsze jest łatwy, na pewno nie dla wszystkich. Jeśli potrzebowałbyś/łabyś pogadać, to jestem. Też chodziłam/em do szkoły i pamiętam te emocje. Może zrobię nam herbatę?

Opisane przyczyny potencjalnego stresu lub niepokoju u nastolatka w związku ze zbliżającym się wrześniem to jedynie czubek góry lodowej. W gabinetach psychologicznych w okresie wakacyjnym słyszymy o bardzo nieoczywistych przyczynach lęku przed powrotem do szkoły – wszystkie one wymagają indywidualnego podejścia, troski oraz oddziaływań, lecz przede wszystkim wysłuchania i potraktowania poważnie, zgodnie z odczuciami dziecka/nastolatka.

Podsumowanie

Dobrze przygotowana wyprawka to nie tylko porządne zeszyty, piórnik i nowe jeansy. To także wsparcie rodzicielskie oraz wyrozumiałość w interpretowaniu trudności naszych dzieci zgodnie z ich potrzebami i odczuciami, które często mają niewiele wspólnego z reklamowym radosnym powrotem do szkoły. Nasza uważność na zagadnienie lęku wobec nowych wyzwań (obciążonych bagażem edukacyjnych doświadczeń) może pomóc uczniom wejść inaczej w zbliżający się rok szkolny i zapewnić im więcej poczucia bezpieczeństwa, pewności siebie oraz dobrego nastawienia. Warto wykorzystać tę szansę.

Bibliografia

Blakemore, S.-J. (2022). Sekretne życie mózgu nastolatka. Warszawa: Wydawnictwo Mamania

Martin, S. (2023). Zdrowe granice - zdrowe relacje. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Polska Akcja Humanitarna, firma POL. (2022). Idealny nauczyciel. Polscy uczniowie i ich oczekiwania wobec nauczycieli.