Odczuwanie pustki emocjonalnej, zwłaszcza u osób, które w dzieciństwie doświadczyły braku miłości rodzicielskiej, to zjawisko, które zasługuje na szczególną uwagę w psychoterapii. Ten rodzaj pustki nie jest po prostu chwilowym uczuciem samotności czy smutku; jest to głęboko zakorzenione doświadczenie, które wpływa na sposób, w jaki osoba postrzega siebie, swoje relacje i otaczający świat.

Pustka emocjonalna - jak powstaje?

Mechanizmy psychologiczne prowadzące do tego stanu są złożone i wielowymiarowe: 

• Pierwszym i kluczowym czynnikiem jest brak bezpiecznej więzi w okresie dzieciństwa. Dzieci, które nie otrzymują wystarczającej ilości uwagi, akceptacji i miłości od rodziców, mogą rozwijać przekonanie o własnej nieadekwatności i niegodności bycia kochanym. To przekonanie niestety często przenosi się do dorosłego życia.

• Również nadmierna samokrytyka i niska samoocena, są często bezpośrednim wynikiem braku pozytywnego wzmacniania w dzieciństwie. Osoby te mogą wewnętrznie przyjmować negatywne przekazy, które otrzymywały od rodziców lub opiekunów, co prowadzi do stałego poczucia, że nie są wystarczająco dobre. W rezultacie mogą unikać bliskich relacji z obawy przed odrzuceniem lub mogą wchodzić w relacje, które potwierdzają ich negatywny obraz siebie.

• Dodatkowo, mechanizm obronny w postaci unikania bliskości może być rozwijany jako sposób na ochronę przed kolejnymi urazami emocjonalnymi. Chociaż paradoksalnie, to właśnie głębokie relacje z innymi mogą leczyć rany z przeszłości, strach przed ponownym doświadczeniem bólu sprawia, że osoby te mogą odrzucać czy unikać intymności.

• Istotnym mechanizmem jest też tendencja do dysfunkcyjnych przekonań dotyczących miłości i bliskości. Osoby, które nie doświadczyły miłości rodzicielskiej, mogą mieć zniekształcone pojęcie o tym, co znaczy być kochanym. Mogą wierzyć, że miłość jest warunkowa, zależna od spełniania określonych warunków lub osiągania sukcesów, co utrudnia im budowanie zdrowych, równoprawnych relacji.

Dzieciństwo a obecne potrzeby emocjonalne - partner, rodzicielstwo

Doświadczenia z dzieciństwa odgrywają zasadniczą rolę w kształtowaniu naszych potrzeb emocjonalnych i oczekiwań wobec bliskich relacji w dorosłości.

Wczesne interakcje z rodzicami i opiekunami, jako nasze pierwsze modele relacji, zakładają fundament pod nasze przyszłe związki. Nie tylko uczą nas, jak komunikować się i wyrażać uczucia, ale również wpływają na to, jak postrzegamy siebie i innych.

Kiedy w dzieciństwie doświadczamy ciepła, akceptacji i wsparcia, uczymy się, że jesteśmy godni miłości i że świat jest bezpiecznym miejscem, gdzie nasze potrzeby mogą być zaspokojone. To buduje w nas poczucie bezpieczeństwa i poczucie własnej wartości, które są kluczowe dla zdrowych relacji w dorosłości. Z drugiej strony, doświadczenia odrzucenia, krytyki czy zaniedbania mogą prowadzić do głębokiego poczucia nieadekwatności i lęku przed bliskością. 

Osoby, które w dzieciństwie doświadczyły negatywnych wzorców relacji, często rozwijają niezaspokojone potrzeby emocjonalne, które starają się zaspokoić w dorosłych związkach. Mogą mieć tendencję do poszukiwania potwierdzenia własnej wartości w oczach partnera lub mogą nieświadomie odtwarzać toksyczne wzorce, które znały z domu rodzinnego, ponieważ są im one najbardziej znane i przewidywalne.

Niezaspokojone potrzeby emocjonalne mogą także prowadzić do nierealistycznych oczekiwań wobec partnera. Osoba, która nie doświadczyła bezwarunkowej miłości w dzieciństwie, może oczekiwać, że partner będzie w stanie zaspokoić wszystkie jej potrzeby emocjonalne, co jest niemożliwe i może prowadzić do frustracji i rozczarowania w relacji. Z kolei jeśli partner nie jest w stanie tego dać, takie pragnienia nierzadko są przekierowywane na własne dziecko.

Praca terapeutyczna z osobami, które nie miały wzorców zdrowych relacji, dąży do przeformułowania tych negatywnych przekonań i rozwoju zdrowszych strategii radzenia sobie. Poprzez uświadomienie sobie, jak wczesne doświadczenia wpłynęły na obecną percepcję miłości i przywiązania, osoby te mogą zacząć pracować nad zmianą swoich oczekiwań i zachowań w relacjach.

Dziecko, jako osoba zaspokajająca potrzeby dorosłego

Czasem osoby z takimi doświadczeniami prowokują miłość na zamówienie, czyli podejmując decyzje o rodzicielstwie i traktując dziecko jako źródło pocieszenia.

Decyzja o posiadaniu dziecka jest jednym z najistotniejszych wyborów, przed jakimi staje dorosły człowiek. W idealnym scenariuszu decyzja ta jest wynikiem dojrzałej refleksji i pragnienia dzielenia się miłością, wiedzą oraz doświadczeniami życiowymi z kolejnym pokoleniem. Jednakże psychologia dostrzega również zjawisko, w którym motywacja do posiadania potomstwa jest związana z próbą zaspokojenia własnych niezaspokojonych potrzeb emocjonalnych.

Osoby, które decydują się na dziecko w nadziei, że jego obecność wypełni wewnętrzną pustkę, uzdrowi zranione relacje, czy przyniesie uznanie i miłość, której sami nie doświadczyli, mogą nie zdawać sobie sprawy z pełni konsekwencji swojego wyboru. Takie podejście, choć ludzkie i zrozumiałe, może prowadzić do niewyobrażalnego ciężaru dla dziecka, które staje się niejako „narzędziem” w procesie zaspokajania potrzeb rodziców, zamiast być bezwarunkowo kochanym i akceptowanym za to, kim jest.

Dzieci, które dorastają w takim środowisku, często doświadczają presji bycia źródłem szczęścia rodziców, co jest zadaniem niewykonalnym i nieadekwatnym do roli, jaką powinny pełnić w rodzinie. 

Mogą one czuć się odpowiedzialne za emocjonalne samopoczucie rodziców, co prowadzi do zaniedbania ich własnych potrzeb rozwojowych i emocjonalnych. Taka dynamika może zakłócić naturalny proces rozwoju dziecka, wpływając na jego poczucie własnej wartości, zdolność do budowania zdrowych relacji i ogólne poczucie bezpieczeństwa.

Parentyfikacja - skutki dla dziecka

Dzieci, w swojej naturalnej roli, są zależne od rodziców w wielu aspektach swojego życia, w tym w kwestiach emocjonalnych. Kiedy role te zostają odwrócone, i to dziecko zaczyna pełnić rolę opiekuna emocjonalnego, mówimy o zjawisku „parentyfikacji”. Taka sytuacja obciąża dziecko odpowiedzialnością, która nie jest adekwatna do jego wieku i doświadczenia życiowego, powodując stres i lęk.

• Pierwszym problemem wynikającym z takiej sytuacji jest ograniczenie rozwoju emocjonalnego dziecka. Zamiast eksplorować świat, uczyć się poprzez doświadczenia i błędy oraz rozwijać swoją niezależność, dziecko skupia się na potrzebach rodzica. Może to prowadzić do opóźnień w rozwoju emocjonalnym i społecznym, ponieważ dziecko nie ma wystarczającej przestrzeni na naukę zarządzania własnymi emocjami.

• Ponadto, dziecko stawiane w roli emocjonalnego oparcia dla rodzica może doświadczać nadmiernego poczucia odpowiedzialności za jego dobrostan. Może to prowadzić do rozwoju przekonań, że wartość dziecka zależy od jego zdolności do sprawiania, że rodzic czuje się lepiej, co jest niezwykle obciążające i może prowadzić do problemów z samooceną.

• Długoterminowo, taka dynamika relacji może prowadzić do trudności w budowaniu zdrowych relacji w przyszłości. Dziecko uczy się, że miłość i bliskość są związane z ciężarem emocjonalnym. Może mieć problem z nawiązywaniem relacji, w których może doświadczać lekkości, radości i wzajemnego wsparcia.

• Dzieci, które musiały radzić sobie z emocjonalnymi obciążeniami rodziców, mogą również doświadczać problemów z samoregulacją emocjonalną. Nie ucząc się w zdrowy sposób radzić z własnymi emocjami, mogą mieć tendencję do ich tłumienia lub wyrażania w skrajnych formach, co może prowadzić nawet do zaburzeń emocjonalnych i psychicznych.

Zadaniem rodzica jest więc zapewnienie dziecku bezpiecznego środowiska, w którym może ono rozwijać swoje umiejętności społeczne i emocjonalne, a nie obarczanie go własnymi problemami emocjonalnymi. Istotne powinno być poszukiwanie wsparcia w innych dorosłych, takich jak przyjaciele, rodzina czy profesjonaliści, tak aby nie przenosić ciężaru własnych trudności emocjonalnych na dziecko.

Trauma międzypokoleniowa

W pracy terapeutycznej można spotkać się z realnymi sytuacjami, które ilustrują głęboki wpływ, jaki wzorce zachowań rodzicielskich wywierają na dzieci oraz, w konsekwencji, na samych rodziców.

Te scenariusze, choć zróżnicowane, rysują obraz cykliczności przekazywania dysfunkcyjnych schematów z pokolenia na pokolenie i ukazują, jak kluczowe jest przerwanie tego cyklu dla zdrowia emocjonalnego obu stron.

• Jednym z przykładów jest sytuacja, gdzie rodzic, nieświadomie przenosząc na dziecko ciężar własnych niezrealizowanych ambicji, stwarza presję, aby dziecko osiągało sukcesy w określonych dziedzinach – często sportowych czy akademickich. Dziecko, pragnąc zyskać akceptację i miłość, może poświęcić swoje prawdziwe pasje i zainteresowania. Długofalowo, może to prowadzić do poczucia pustki, frustracji oraz braku poczucia własnej tożsamości.

• Inny przykład dotyczy rodzica, który z powodu własnej historii zaniedbania emocjonalnego, staje się nadopiekuńczy wobec swojego dziecka. Chcąc uchronić dziecko przed trudnościami, z którymi sam musiał się zmierzyć, rodzic może nieświadomie ograniczać możliwości dziecka do nauki przez doświadczenie, co hamuje rozwój samodzielności i zdolności adaptacyjnych dziecka. Takie dzieci mogą dorastać z przekonaniem, że świat jest miejscem pełnym zagrożeń, a oni sami są zbyt słabi, by sobie z nimi poradzić. W przypadku rodzica, może to prowadzić do wzrostu lęku i poczucia nieustannej odpowiedzialności za dobrostan dziecka, nawet gdy dziecko staje się dorosłe.

• Trzeci przykład dotyczy rodzica, który w dzieciństwie doświadczył odrzucenia i nie nauczył się zdrowych sposobów radzenia sobie z emocjami. Taka osoba może nieświadomie przekazać te same mechanizmy obronne swojemu dziecku. Dzieje się tak poprzez modelowanie, czyli obserwację i naśladowanie zachowań. Dziecko uczy się przez obserwację, jak radzić sobie z konfliktami, stresem czy emocjami, przyjmując te same strategie, które widzi u rodziców, nawet jeśli są one dysfunkcyjne.

• Ponadto niezdrowe relacje w rodzinie mogą przekładać się na oczekiwania dotyczące tego, jak relacje powinny wyglądać, co dziecko zabiera ze sobą do dorosłości. Jeśli na przykład w rodzinie panowała atmosfera krytyki i braku wsparcia, dziecko może wykształcić przekonanie, że tak właśnie wyglądają relacje bliskie, co będzie kształtować jego przyszłe związki.

Mechanizmy obronne, takie jak unikanie konfrontacji, tłumienie emocji, czy nadmierna agresja, stają się więc „dziedzictwem” przekazywanym z pokolenia na pokolenie. Bez świadomej refleksji i pracy nad sobą, te wzorce mogą się utrwalać, wpływając na zdolność do budowania zdrowych relacji oraz radzenia sobie z trudnościami życiowymi.

Te przykłady podkreślają znaczenie pracy terapeutycznej skoncentrowanej na rozpoznawaniu, zrozumieniu i zmianie tych dysfunkcyjnych schematów. Praca ta może nie tylko pomóc w uzdrowieniu relacji rodzic-dziecko, ale także zapobiec przenoszeniu tych samych problemów na kolejne pokolenia, otwierając drogę do bardziej świadomego i zdrowego funkcjonowania rodziny.

Techniki pracy nad wewnętrznym dzieckiem

Praca z wewnętrznym dzieckiem jest kluczowym elementem procesu uzdrawiania emocjonalnego, ponieważ pozwala na głębokie zrozumienie i leczenie ran z przeszłości, które często leżą u podstaw naszych obecnych lęków, niepewności i wzorców zachowań.

Techniki pracy z wewnętrznym dzieckiem obejmują różne metody terapeutyczne i samopomocowe, które pomagają nawiązać kontakt z tym wewnętrznym aspektem nas samych, rozpoznać jego potrzeby, zrozumieć pochodzenie naszych reakcji emocjonalnych i zacząć proces uzdrawiania. 

• Jedną z technik jest dialog z wewnętrznym dzieckiem, który może przybrać formę pisemnej rozmowy, w której zadajemy pytania i pozwalamy wewnętrznemu dziecku na wyrażenie siebie, dzieląc się jego bólem, marzeniami czy obawami. To umożliwia uwolnienie skumulowanych emocji i zrozumienie, jak doświadczenia z dzieciństwa wpływają na nasze obecne życie.

• Inną techniką jest wizualizacja, która pozwala na stworzenie bezpiecznej przestrzeni, w której można spotkać się ze swoim wewnętrznym dzieckiem, przytulić je, pocieszyć i zapewnić o swojej miłości oraz ochronie. Taka praktyka nie tylko łagodzi emocjonalne napięcie, ale także buduje poczucie bezpieczeństwa i samowspółczucia.

Praca z wewnętrznym dzieckiem jest ważna, ponieważ pozwala nam na przebudowanie fundamentów naszej samooceny i relacji z innymi. Przez uzdrawianie ran z przeszłości, otwieramy się na głębsze, bardziej autentyczne połączenia z innymi ludźmi, uczymy się lepiej rozumieć i akceptować siebie oraz odnajdujemy większą radość i spełnienie w życiu.

Rodzice często, nieświadomie, przekazują swoje nieprzetworzone lęki, przekonania i wzorce zachowań swoim dzieciom. Dzieje się to poprzez codzienne interakcje, sposób radzenia sobie z trudnościami, a nawet poprzez niewypowiedziane oczekiwania. Dlatego też praca nad sobą i rozwijanie świadomości własnych wzorców może mieć znaczący wpływ na zdrowie emocjonalne całej rodziny.

Filary bezpiecznego rozwoju dziecka

Tworzenie zdrowego środowiska emocjonalnego dla rozwoju dziecka to jeden z najważniejszych aspektów rodzicielstwa.

Fundamenty zbudowane w dzieciństwie wpływają na całe życie emocjonalne, społeczne i nawet zawodowe osoby dorosłej. Zdrowe środowisko emocjonalne charakteryzuje się przede wszystkim otwartością na wyrażanie uczuć, bezpieczeństwem, akceptacją, wsparciem oraz wzajemnym szacunkiem.

W takim środowisku dziecko uczy się, że jego emocje są ważne i zasługują na uwagę. Może swobodnie wyrażać radość, smutek, złość czy strach, wiedząc, że zostanie wysłuchane i zrozumiane. Ta umiejętność wyrażania i zarządzania emocjami jest kluczowa dla zdrowego rozwoju emocjonalnego i budowania silnych, satysfakcjonujących relacji z innymi w przyszłości.

Bezpieczeństwo emocjonalne, które zapewnia zdrowe środowisko, pozwala dziecku na eksplorację świata, popełnianie błędów i uczenie się z nich bez obawy przed krytyką czy odrzuceniem. Dzieci, które czują się bezpieczne emocjonalnie, są bardziej skłonne do podejmowania ryzyka, co jest niezbędne do nauki nowych umiejętności i samorozwoju.

Akceptacja jest kolejnym filarem zdrowego środowiska emocjonalnego. Oznacza ona uznanie dziecka za osobę o unikalnych potrzebach, pragnieniach i granicach. Akceptacja pomaga dzieciom rozwijać poczucie własnej wartości i samoakceptacji.

Wsparcie odnosi się nie tylko do pomocy w trudnych chwilach, ale także do zachęcania dzieci do realizacji ich pasji i zainteresowań. Rodzice, którzy wspierają swoje dzieci, pomagają im w rozwijaniu poczucia kompetencji i niezależności. Wsparcie to również obecność – bycie dostępnym emocjonalnie dla dziecka, gotowym do słuchania, pocieszania, a także świętowania jego sukcesów.

Wzajemny szacunek między rodzicami a dziećmi promuje zdrowe granice i uczy dzieci, jak szanować siebie i innych. Uczy także odpowiedzialności za własne słowa i czyny. Dzieci wychowane w takim środowisku są zwykle bardziej empatyczne, asertywne i mają lepsze umiejętności komunikacyjne. Są także lepiej przygotowane do radzenia sobie z wyzwaniami życiowymi, co przekłada się na ich ogólne samopoczucie i jakość życia.

Jak zapewnić zdrowe środowisko dziecku?

Wspieranie dzieci w ich emocjonalnym wzroście, zachowując równowagę między wsparciem a niezależnością, wymaga świadomych i przemyślanych działań.

• Pierwszą strategią jest konsekwentne zapewnianie dziecku środowiska, w którym jego uczucia są słyszane i respektowane. Oznacza to aktywne słuchanie i empatyczne odpowiadanie na wyrażane przez dziecko emocje, co buduje zaufanie i poczucie bezpieczeństwa. Rodzice powinni unikać bagatelizowania lub krytykowania uczuć dziecka, nawet jeśli wydają się one błahe lub niezrozumiałe z perspektywy dorosłego.

• Kolejna strategia to zachowanie jasności i konsekwencji w ustalaniu zasad i granic. Dzieci czują się bezpieczniej, gdy wiedzą, czego się od nich oczekuje i jakie są konsekwencje określonych zachowań. Ważne jest, aby zasady te były ustalane w atmosferze szacunku i współpracy, a nie dominacji czy przymusu. Granice powinny być elastyczne, dostosowane do wieku i potrzeb dziecka, a także konsekwentnie przestrzegane przez wszystkich członków rodziny.

• Promowanie autonomii dziecka to kolejny ważny aspekt. Zachęcanie do samodzielności, podejmowania decyzji i rozwiązywania problemów wzmacnia poczucie kompetencji i niezależności. Rodzice mogą wspierać rozwój autonomii, oferując wybory tam, gdzie to możliwe, i pozwalając dziecku na eksplorację własnych zainteresowań i pasji.

• Wprowadzenie rutyn i rytuałów rodzinnych, które wzmacniają poczucie przynależności i bezpieczeństwa, jest również cenne. Mogą to być wspólne posiłki, wieczorne czytanie czy weekendowe wycieczki. Rutyny te stwarzają okazje do spędzania czasu razem, dzielenia się doświadczeniami i budowania wspomnień, które są fundamentem silnych więzi rodzinnych.

• Na koniec, ważne jest, aby rodzice pamiętali o własnej opiece i wsparciu. Rodzicielstwo może być wyzwaniem, a dbanie o własny dobrostan emocjonalny jest kluczowe dla utrzymania zdrowych relacji z dziećmi. Rodzice, którzy są świadomi swoich ograniczeń, uczą się prosić o pomoc i korzystać z dostępnych zasobów.

Niezmiernie ważne jest przyjęcie odpowiedzialności za własne życie. Choć nie zawsze mamy kontrolę nad zewnętrznymi okolicznościami, to jednak sposób, w jaki na nie reagujemy, leży w naszych rękach. Praca nad sobą w tym aspekcie polega na rozwijaniu proaktywnego podejścia do życia, gdzie aktywnie dążymy do realizacji własnych celów i wartości, zamiast być biernymi odbiorcami wydarzeń.

Bibliografia:

Żarczyńska-Hyla J., Zdaniuk B., Piechnik-Borusowska J., Karcz-Taranowicz E., Kromolicka B. (2016), Uwarunkowania parentyfikacji doświadczanej w dzieciństwie i okresie dorastania z perspektywy młodych dorosłych. Rocznik Andragogiczny, 23, 199–215

Schier K. (2018), Dorosłe dzieci. Psychologiczna problematyka odwrócenia ról w rodzinie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.