Zjawisko przemocy jest niezwykle skomplikowane i przez wiele osób bagatelizowane. Nie wszyscy zdają sobie sprawę, że jest ono obecne w życiu codziennym niemal każdego człowieka. 

Czy każde zachowanie negatywnie nacechowane to już przemoc? Poznaj bliżej definicję tego zjawiska, dowiedz się, jakie są jego rodzaje i sprawdź, gdzie szukać wsparcia dla siebie lub osób bliskich doświadczających przemocy. 

Czym jest przemoc? 

Zgodnie z Konstytucją RP każda osoba posiada równe prawa niezależnie od tego kim i skąd jest, a także jakie ma przekonania czy poglądy. Godności tej nie należy nikomu odbierać. Filarami wchodzącymi w skład praw człowieka są między innymi wolność i bezpieczeństwo osobiste. W momencie, gdy druga osoba zaczyna je naruszać, można mówić o przemocy. Wbrew pozorom jej natężenie nieustannie rośnie. Niestety ze względu na specyfikę tego zjawiska, nie zawsze jest ono zauważalne. To natomiast często prowadzi do obojętności. 

Aby wiedzieć, w jaki sposób pomóc tym, którzy na co dzień mierzą się z tak trudnym zjawiskiem lub w przypadku chęci wydostania się z toksycznej relacji, która odbiera nam prawo do bezpieczeństwa i wolności, należy przede wszystkim zrozumieć, jakie zachowania są ujmowane jako przemoc. To nadzwyczaj trudne do zdefiniowania pojęcie ujmowane jest najczęściej w kontekście prawa oraz w rozumieniu zjawiska psychologicznego. 

Przemoc w rozumieniu prawa 

Ustawa z dnia 29 lipca 2005 roku, która powstała w celu przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie podkreśla, iż za przemoc uznaje się każde umyślne zachowanie, które narusza prawo drugiego człowieka. Czynności, które zostały wyróżnione w ustawie, jako szczególnie przemocowe, to między innymi te, które: 

• grożą utratą życia, 

• naruszają godność, 

• naruszają nietykalność cielesną, 

• ograniczają wolność (w tym seksualną), 

• powodują szkody na zdrowiu fizycznym, 

• powodują szkody na zdrowiu psychicznym, 

• wywołują cierpienie i krzywdy moralne. 

Przemoc w ujęciu psychologicznym 

Obecnie istnieje wiele koncepcji psychologicznych, zgodnie z którymi specjaliści definiują pojęcie przemocy. Jedną z najczęściej wykorzystywanych w kontekście pracy terapeutycznej z osobami stosującymi i doświadczającymi przemocy jest koncepcja Jerzego Mellibrudy. Według niej o przemocy można mówić, gdy zachowanie jest intencjonalne, a jej celem jest kontrolowanie lub podporządkowanie sobie drugiej osoby. Autor definicji podkreśla również, że przemoc:

• narusza prawa lub dobra osobiste drugiej osoby, 

• uniemożliwia samoobronę, 

• powoduje szkody osobiste. 

Tym, co istotne w kontekście definiowania przemocy w ujęciu psychologicznym jest fakt, iż następuje ona, gdy relacja pomiędzy osobą sprawującą przemoc a doświadczającą jej, jest nierówna. Oznacza to, że jedna osoba ma przewagę nad drugą pod względem jednego lub kilku czynników, takich jak siła, status społeczny, status ekonomiczny itd. 

Charakterystyka przemocy – co warto wiedzieć o tym zjawisku? 

Niebieska Linia, czyli Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie, które oferuje pomoc osobom pokrzywdzonym różnego rodzaju przestępstwami, a także ich rodzinom czy świadkom tego typu zdarzeń, podkreśla, że do zdefiniowania przemocy konieczne jest spełnienie czterech warunków: 

• działanie lub zaniechanie jest intencjonalne, 

• jedna osoba ma wyraźną przewagę nad drugą, 

• działanie bądź zaniechanie narusza prawa i dobra osobiste drugiej, 

• osoba, która doświadcza przemocy, doznaje cierpienia oraz szkód fizycznych i psychicznych. 

Agresja i konflikt a przemoc – jak odróżnić te pojęcia? 

Definicja prawna przemocy obejmuje zarówno jednorazowy czyn krzywdzący, jak i wszystkie te, które powtarzają się regularnie. Równolegle z nią istnieje także inny pogląd który głosi, że o relacji przemocowej można mówić dopiero wtedy, gdy zachowania krzywdzące występują regularnie i w sporej częstotliwości. Mowa tu jednak o związku pomiędzy dwiema osobami. 

Jakikolwiek akt agresji jest więc traktowany jako zachowanie przemocowe. Natomiast w  przemocowej relacji można mówić w momencie, gdy czynność tego rodzaju powtórzy się co najmniej raz. Definicja ta w żaden sposób nie zwalnia z konieczności wstrzymania się od jakichkolwiek zachowań agresywnych, a także obowiązku reagowania w momencie ich zauważenia. 

Wiele osób bardzo często myli pojęcie przemocy z konfliktem. Konieczne jest jednak ich rozróżnienie. O konflikcie można mówić w momencie, gdy relacja pomiędzy stronami jest równa, a więc żadna z osób nie jest traktowana jako słabsza (tak, jak dzieje się to w przypadku przemocy). Konflikt bardzo często nacechowany jest również tym, że czynności nieakceptowalnych podejmują się obie strony, a nie tylko jedna, jak w przypadku relacji przemocowych. 

Jakie są rodzaje przemocy? 

Mechanizm przemocy może wystąpić wszędzie i w każdego rodzaju relacji. Niekiedy zjawisko to jest zauważalne na zewnątrz przez innych ludzi, często natomiast krzywda przybiera postać niewidzialną. Aby jeszcze lepiej wychwytywać zachowania przemocowe w otoczeniu własnym, swoich bliskich czy innych osób, warto dowiedzieć się, jakie są

rodzaje przemocy. Poznając je, warto mieć na uwadze, że często osoby stosujące przemoc wykorzystują nie jedną, a wiele z nich, tworząc silnie uwikłaną relację przemocową. 

Przemoc fizyczna 

Przemoc fizyczna to jedna z najczęściej zauważalnych rodzajów tego zjawiska. Wiele osób kojarzy ją jako jedyną lub najbardziej krzywdzącą. Wiąże się ona z naruszeniem nietykalności fizycznej, a więc obejmuje wszelkie działania przemocowe, które powodują urazy na ciele lub są z nim związane. Do najpopularniejszych czynności, które wchodzą w skład przemocy fizycznej, należą między innymi: 

• bicie, 

• popychanie, 

• szarpanie, 

• zucanie przedmiotami w osobę doświadczająca przemocy, 

• policzkowanie, 

• duszenie, 

• oblewanie gorącym napojem, 

• szturchanie, 

• kopanie. 

Do zachowań agresywnych objawiających się na tle fizycznym należą również pozostawianie osoby w miejscu zagrożenia czy nieudzielenie koniecznej pomocy w razie potrzeby. 

Wachlarz możliwości w tej kategorii jest ogromny, trzeba jednak pamiętać o tym, że zazwyczaj przemoc fizyczna jest stosowana równolegle z innymi rodzajami tego zjawiska. 

Przemoc psychiczna/emocjonalna 

Mniej popularną od przemocy fizycznej, jednak coraz częściej wybieraną, jest agresja, która przejawia się na tle psychicznym i emocjonalnym. Osoby, które stosują przemoc, decydują się na nią, ponieważ skutki zazwyczaj nie są widoczne gołym okiem, co jest dla nich korzyścią. Trzeba jednak podkreślić, że jej negatywne konsekwencje i urazy są równie dotkliwe, co w przypadku przemocy fizycznej. 

Do przemocy psychicznej zaliczają się wszelkie czynności, których celem jest obniżenie godności, poczucia własnej wartości czy autonomii drugiego człowieka. Są to na przykład takie zachowania, jak: 

• umniejszanie, 

• wyśmiewanie, 

• obwinianie, 

• ograniczanie kontaktów z bliskimi, 

• oskarżanie, 

• kontrolowanie, 

• narzucanie poglądów, 

• karanie poprzez unikanie, 

• krytykowanie, 

• ekceważenie, 

• niedotrzymywanie obietnic,

• gaslighting – sugerowanie osobie, że jej przekonania, przemyślenia, wspomnienia, emocje są niepoprawne, nieodpowiednie ( przykładowo “to, co zrobiłaś mnie zabolało” - “tobie się wydaje, przecież nic takiego nie zrobiłam, nie przesadzaj już”

Przemoc werbalna 

Przemoc werbalna obejmuje wszelkie zachowania agresywne, które przejawiają się w postaci negatywnie nacechowanych słów. Bardzo często jest to więc związane z przemocą emocjonalną. Do najbardziej intensywnych form tego rodzaju agresji należy krzyk. Możliwe inne zachowania przemocowe na tle werbalnym to: 

• przezywanie, 

• grożenie, 

• przeklinanie, 

• wyzywanie, 

• oskarżanie, 

• przedrzeźnianie. 

Przemoc seksualna 

Przemoc czy też wykorzystanie seksualne może dotyczyć każdego. Stosowana jest ona zarówno wobec najmłodszych, jak i dorosłych. Jest ona rozumiana jako każdorazowy kontakt seksualny, który podejmowany jest bez zgody drugiej osoby. Może dziać się to zarówno poza relacjami partnerskimi, jak i mieć miejsce w krótkotrwałych i długotrwałych związkach. Do praktyk uznawanych za przemoc seksualną zalicza się: 

• pedofilia, 

• gwałt, 

• wymuszanie pożycia seksualnego, 

• sadystyczne formy pożycia seksualnego bez zgody drugiej osoby,

• krytyka zachowań seksualnych. 

• molestowanie 

Decydując się na współżycie z drugą osobą należy wziąć pod uwagę, że niezbędne jest przeprowadzenie rozmowy, mającej na celu określenie preferencji, granic oraz różnic seksualnych. Istnieje stereotyp, że przemoc seksualną najczęściej stosują mężczyźni wobec kobiet. Należy jednak zaznaczyć, że zjawisko to jest równie często wykorzystywane przez płeć drugą. 

Przemoc ekonomiczna 

Jak wspomniano na samym początku, jednym z kryteriów przemocy jest fakt, iż ma ona miejsce w momencie, gdy jedna osoba ma pod jakimś względem przewagą nad drugą. Przemoc ekonomiczna dotyczy przede wszystkim finansów, jednak wiąże się również z wartościami materialnymi czy podejmowaniem pracy. Podporządkowywanie 

innego człowieka pod tyloma względami traktowane jest jako ograniczanie jego wolności. Przemoc ekonomiczna to więc nie tylko odcinanie od dochodów, w celu całkowitego podporządkowania sobie drugiej osoby, ale również:

• utrudnianie lub ograniczanie możliwości podjęcia pracy, 

• pozbawianie środków do życia, 

• okradanie, 

• ograniczanie pieniędzy, 

• kontrolowanie wydatków, 

• zastraszanie, 

• obniżanie wartości zarobków, 

• przerzucanie odpowiedzialności zarobkowej na drugą osobę. 

Bardzo często przemoc finansowa jest również kartą przetargową u osób, które mają dzieci. Przekupywanie najmłodszych w celu obniżenia wartości drugiego rodzica również jest traktowane jako przemoc. 

Przemoc online 

Coraz częściej spotykanymi praktykami zaliczanymi do form przemocy są wszelkiego rodzaju działania w internecie mające na celu wyśmianie, ośmieszenie czy poniżenie drugiej osoby. Jedyną różnicą pomiędzy tradycyjną formą przemocy a tą w sieci online jest fakt, że wszystko dzieje się w przestrzeni internetowej. Do zachowań spełniających te kryteria należą między innymi: 

• uporczywe utrzymywanie kontaktu poprzez dzwonienie, smsowanie, pisanie wiadomości na komunikatorach, 

• wyśmiewanie, obrażanie, „hejtowanie”, 

• śledzenie, 

• kontrolowanie prywatnej korespondencji i przeglądanych stron internetowych,

• publikowanie prywatnych zdjęć czy wizerunku drugiej osoby bez jej zgody lub uprawnień. 

Zaniedbanie 

Jedną z najczęściej ukrywanych form przemocy, a więc taką, której z zewnątrz zupełnie nie widać, jest zaniedbanie. W jego zakres może wchodzić kilka rodzajów wcześniej wymienionych praktyk. Ma ono miejsce zarówno w przypadku partnerstwa, rodzicielstwa, jak i relacji dorosłe dziecko – dorosły rodzic. Nie każdy wie, że przemoc różnego rodzaju wobec osób starszych w Polsce (zwłaszcza zaniedbanie oraz przemoc ekonomiczna) rośnie z dnia na dzień. Dla wielu ludzi jest to temat tabu. O tym zjawisku należy jednak otwarcie mówić, a co więcej przeciwdziałać jemu na wszelkie możliwe sposoby. 

Zaniedbanie dotyczy takich zachowań, jak odmawianie troski, zaspakajania potrzeb biologicznych i psychicznych, a także porzucenie, a każde z nich traktowane jest bezpośrednio jako forma przemocy. 

Kto najczęściej stosuje przemoc? 

Przemoc to zjawisko wszechobecne i należy je uważać za najbardziej dominujący problem w Polsce. Niebieska Linia w swoich statystykach podaje, iż osobami stosującymi przemoc najczęściej są mężczyźni. Wraz z biegiem czasu zjawisko to jednak staje się coraz częściej wykorzystywane również przez kobiety. Jak podkreśla Sławomir Mielnik, Prezes Stowarzyszenia na Rzecz Równouprawnienia i Poszanowania Prawa, „Badania w krajach

zachodnich również jednoznacznie pokazują, że skłonność do stosowania przemocy jest zbliżona u kobiet i mężczyzn”. 

Nawiązywanie satysfakcjonujących (obustronnie) relacji międzyludzkich to nie lada wyzwanie. Każdy z nas posiada własną autonomię, charakter, indywidualne cechy i inną osobowość. Mimo pełnej różnorodności należy pamiętać, o tym, o czym wspomniano na samym początku – wszyscy jesteśmy sobie równi. 

Osoby, które stosują przemoc na innych, mają zazwyczaj trudność w zaakceptowaniu lub zrozumieniu tego stanu rzeczywistości. Tutaj należy jednak podkreślić, że przemoc na tle zaburzeń psychicznych, a więc zaburzeń osobowości oraz chorób takich, jak depresja, schizofrenia, mania itd., występuje jedynie w 10% wszystkich zachowań przemocowych (statystyka Niebieskiej Linii). Częściej natomiast dzieje się tak, że nadużycia stosowane są z powodu poczucia wyższości czy też dominacji. 

U osób, które stosują przemoc w jakimkolwiek celu, bardzo często dominują takie emocje jak złość, gniew, a nawet furia. Ze względu na niemożność wyładowania tak negatywnie nacechowanego napięcia emocjonalnego, często prowadzi ono do eskalacji w formie różnych form przemocy. Zazwyczaj osoby te mają również niski poziom empatii, a także znacząco słabą świadomość własnych potrzeb czy uczuć.

Skąd bierze się przemoc? 

Każdy człowiek jest inny i dotyczy to również sprawców przemocy. Można jednak mówić o czynnikach sprzyjających stosowaniu tak nieakceptowalnych społecznie zachowań. Jedną z ważniejszych przyczyn, jaka istnieje w przypadkach przemocowych, jest przyniesienie sprawcy przemocy korzyści, które w jakiś sposób utrudniają lub uniemożliwiają dostrzeżenie ponoszonych kosztów. Do takich celów można zaliczyć między innymi osiągnięcie poczucia siły czy uzyskanie kontroli. Trzeba jednak wspomnieć również o innych czynnikach, sprzyjających zachowaniom przemocowym. Są to przede wszystkim: 

• społeczne przyzwolenie – brak reagowania na zachowania przemocowe, mała świadomość społeczeństwa na temat rodzajów i form przemocy, modele patriarchalne, przyzwolenie językowe, 

• modelowanie – bardzo często osoby, które stosują przemoc, doświadczały jej jako dzieci lub były jej świadkami w domu, tak negatywne wzorce zachowania mogą, ale nie muszą, być przenoszone są z wczesnej przestrzeni rodzinnej do późniejszego okresu dorosłości, 

• uzależnienia – nadużywanie alkoholu czy innych substancji psychoaktywnych bardzo często prowadzi do utraty kontroli nad własnym zachowaniem, często jednak mówi się o tym, iż używki nie odpowiadają za przemoc, a z nią współwystępują. 

Dlaczego nie odchodzą – przemoc w relacji partnerskiej 

Przemoc, niezależnie od tego, o jakim rodzaju mowa, to zjawisko nad wyraz skomplikowane. Tym, którzy patrzą na cykl relacji przemocowej z zewnątrz, odejście od osoby stosującej agresywne zachowania, wydaje się niezwykle proste i oczywiste. Nie zawsze jednak jest to tak łatwe, jak można to sobie wyobrazić.

W psychologii mówi się o różnych cyklach przemocy, gdzie spojrzenie na sprawcę zależy od fazy, w jakiej dana relacja się znajduje. Bardzo często po etapie ostrej i gwałtownej przemocy (tam, gdzie najczęściej występuje akt przemocowy) następuje tzw. faza miesiąca miodowego. W tym czasie osoba stosująca przemoc chce zadośćuczynić bliskiej osobie, stara się znaleźć wytłumaczenie swojego zachowania i zachowuje się bardzo empatycznie. To między innymi dlatego odejście jest tak trudne. Do tego dochodzą oczywiście również inne czynniki, które niezwykle to komplikują. Mowa między innymi o takich kwestiach, jak: 

• wstyd, 

• strach przed porażką w przyszłości, 

• zależność finansowa od osoby stosującej przemoc, 

• nadzieja na zmianę, 

• przekonania na temat rodziny i trzymanie się złożonych obietnic, 

• brak wsparcia lub/i samotność. 

Jak pomóc osobie doświadczającej przemocy? 

Jeśli bliska Tobie osoba doświadcza przemocy i zależy Ci na tym, aby jej pomóc, to jedną z rzeczy, jaką możesz uczynić na samym początku to przeprowadzenie z nią (nie)zwykłej rozmowy. Aby była ona jak najbardziej skuteczna, warto zadbać o to, co się powie, gdzie oraz w jaki sposób. Najlepiej, jeśli przestrzeń, w jakiej ostatecznie się znajdziecie, będzie przytulna, a przede wszystkim bezpieczna. Należy więc upewnić się, że w pobliżu nie będzie człowieka, który stosującej przemoc. Dobrze jest również mieć pewność, że zarówno Ty, jak i bliska Ci osoba macie czas na dłuższą rozmowę. Przed spotkaniem się dobrze jest również dowiedzieć się, gdzie można szukać wsparcia w przypadku doświadczania przemocy – taką listę można na przykład wypisać na karteczce i podarować danej osobie pod koniec spotkania. 

Rozmowę warto zacząć od podzielenia się swoimi obserwacjami. Warto opisywać nie tylko zachowania, jakie się zauważa, ale również emocje, jakie to wywołuje w najbliższym otoczeniu osoby doświadczającej przemocy. Należy jednak trzymać się faktów i nie podejmować się interpretacji wszystkich zachowań. W trakcie podejmowanej rozmowy dobrze jest podkreślić, że dana osoba jest niezwykle ważna, a także już na samym wstępie, upewnić się, czy nie potrzebuje ona pomocy. Bardzo istotne jest jednak nie tylko mówienie, ale i słuchanie. Być może Twoje pytanie da przestrzeń na podzielenie się przykrymi sytuacjami i trudnymi emocjami. Jeśli jednak tak się nie wydarzy – nie należy naciskać. W trakcie słuchania warto mieć postawę empatyczną i nieoceniającą. Jeśli osoba doświadczająca przemocy podzieli się tym z Tobą, istotne jest wyrażenie wdzięczności i aprobaty wobec tego zachowania (mogą to być na przykład słowa „wiem, że jest Ci trudno, dlatego tym bardziej dziękuję, że się tym dzielisz”). 

Warto być przygotowanym na to, że jedna rozmowa niekoniecznie doprowadzi do całkowitego otworzenia się na temat relacji przemocowej. Te bardzo często charakteryzuje bowiem fakt dochowywania tajemnicy. Należy jednak wiedzieć, że wysłuchanie, podkreślenie swojej obecności, wyrażenie troski mają niezwykle istotne znaczenie w procesie dokonywania zmiany. Na sam koniec dobrze jest zadać otwarte pytanie, w jaki sposób można tej osobie pomóc.

Poza samą rozmową niezwykle ważne są również inne gesty. Do nich zaliczają się między innymi: 

• zaoferowanie opieki nad dziećmi, 

• zaproponowanie przygotowania posiłku, 

• zrobienie zakupów, 

• opracowanie planu bezpieczeństwa (listy miejsc, gdzie się udać w przypadku doświadczenia przemocy, rzeczy, jakie koniecznie należy mieć ze sobą w trakcie ucieczki czy telefonów alarmowych), 

• zainterweniowanie, gdy wystąpi zagrożenie zdrowia lub życia – zawiadomienie odpowiednich służb. 

Przemoc – gdzie szukać wsparcia dla osób doświadczających przemocy? 

Osoby, które doświadczają przemocy w rodzinie lub/i poza nią, często szukają natychmiastowej pomocy. W tym celu należy zawiadomić policję (997) lub zadzwonić na ogólny numer alarmowy (112). Zadaniem służb jest: 

• zatrzymanie osoby stosującej przemoc, 

• zabezpieczenie dowodów i śladów przestępstwa, 

• rozpoczęcie procedury Niebieskiej Karty. 

Jeśli na ciele widoczne są urazy, warto je udokumentować poprzez uzyskanie zaświadczenia lekarskiego. Może ono być dowodem w ewentualnej sprawie sądowej. Wystawienie dokumentu odbywa się u lekarza pierwszego kontaktu lub szpitalu czy na pogotowiu i jest całkowicie bezpłatne. 

Osoby uciekające przed sprawcami przemocy najczęściej znajdują pomoc w takich miejscach, jak: 

• Specjalistyczny Ośrodek Wsparcia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie (w skrócie: Specjalistyczny Ośrodek Wsparcia), 

• Ośrodek Interwencji Kryzysowej, 

• podmioty, które pomagają ofiarom przestępstw w ramach Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. 

Przemocy doświadczają nie tylko osoby będące w rodzinie. Szczegółowe informacje na temat tego, co można zrobić, gdy stosowana jest wobec nas przemoc w formie stalkingu czy zgwałcenia znajdują się na oficjalnej stronie Niebieskiej Linii. 

Każda osoba, która znajduje się w kryzysie związanym z przemocą ma również prawo skorzystania z konsultacji z psychologami i terapeutami w różnych ośrodkach pomocowych. Są to przede wszystkim wspomniane wcześniej: 

• Ośrodek Interwencji Kryzysowej, 

• Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” (800 120 002), 

• Ośrodki Pomocy Społecznej, 

• Konsultacyjne Punkty Przeciwdziałania Przemocy, 

• Telefon Zaufania (116 123).

Wyjście z relacji przemocowej jest jak najbardziej możliwie. Często jest to proces niezwykle trudny i bolesny. Warto pamiętać, że specjaliści z zakresu zdrowia psychicznego oraz inne osoby świadczące pomoc osobom doświadczającym przemocy są właśnie po to, aby ten etap, choć w małym stopniu ułatwić. Nie jesteś sam_a, dlatego nie bój się prosić o pomoc i postaw swoje dobro na pierwszym miejscu. 

Bibliografia: 

D. Dyjakon, Przemoc ekonomiczna – ukryta nić zniewolenia, „Niebieska Linia” 2015, nr 6/101, s. 1. 

Jedlecka, W. (2017). Formy i rodzaje przemocy. Przemoc w Prawie i Polityce Violence in law and Politics, 13. za Mellibruda J. (1993): Oblicza przemocy. Remedium, 6. 

Konferencja Rzecznika Praw Obywatelskich „Przeciw przemocy domowej. Ręce są do przytulania” 22 lutego 2010 r. Warszawa 

Mielnik, S. (2010). Mężczyzna jako ofiara przemocy domowej. „Przeciw przemocy domowej. Ręce są do przytulania” zorganizowana 22 lutego 2010 r., 129. 

niebieskalinia.pl/o-zjawisku-przemocy 

Piasecka-Olejniczak, K. (2017). „Każdy ma prawo do godnego życia i szacunku bez przemocy”–Przemoc wobec osób starszych. Praca Socjalna, 32, 167-177.