Mam kryzys – czyli właściwie co?

Każdy z nas przynajmniej raz w swoim życiu uznał, że doświadcza kryzysu. Jest to pojęcie powszechnie stosowane w języku potocznym – ale czy zawsze właściwie?

Myśląc „kryzys” mamy zazwyczaj wyobrażenie czegoś negatywnego, jakiejś trudnej sytuacji (lub wydarzenia), która nas spotkała. Kryzys wiąże się często z poczuciem braku możliwości poradzenia sobie, które może wywoływać w nas różne emocje i uczucia, m.in.: złość, frustrację, poczucie rezygnacji, smutek. Tak potocznie rozumianych kryzysów doświadczamy między innymi w szkole lub pracy. Przykładem potocznie rozumianego kryzysu może być zła ocena, kłótnia z przyjaciółką czy nawet złamany paznokieć. Jak w takim razie to wyobrażenie ma się do psychologicznej definicji tego pojęcia? Pokrywają się czy są zupełnie różne?

Psychologiczna definicja kryzysu

Kryzys psychologiczny jest pojęciem znacznie szerszym niż jego potoczne wyobrażenie. Jest to sytuacja, która w odczuciu danej jednostki przekracza jej dotychczasowe możliwości radzenia sobie z trudnościami. Ważnymi cechami kryzysu psychologicznego są także jego przejściowy charakter oraz jednoczesność występowania: możliwości rozwoju i zagrożenia. Kryzys może być zagrożeniem, ponieważ niesie ze sobą ryzyko zwiększonej podatności na zaburzenia psychiczne. Może być jednak też wyzwaniem i okazją do rozwoju, między innymi ze względu na możliwość nabycia nowych sposobów radzenia sobie.

Kryzys zawsze powoduje jakąś zmianę, a jej charakter i przebieg zależą od wielu czynników, na przykład: wcześniejszych doświadczeń, posiadanej wiedzy, czynników osobowościowych, aktualnej sytuacji życiowej, odporności psychicznej, sieci wsparcia, umiejętności zwracania się po pomoc, stanu zdrowia i nie tylko. W ciągu naszego życia doświadczamy przecież wielu trudnych, potencjalnie kryzysowych sytuacji, a jednak nie wszystkie z nich przekraczają nasze dotychczasowe możliwości radzenia sobie. Te same sytuacje dla jednych osób będą kryzysem, a dla innych nie. Sposób ich rozwiązania również nie będzie taki sam dla wszystkich. To samo wydarzenie dla części z nas zakończy się rozwojem osobistym, a u niektórych pojawią się objawy zaburzeń i/ lub pogorszenie ich dotychczasowego funkcjonowania.

Przykładem może być ciąża. Jest to wydarzenie potencjalnie kryzysowe. Dla jednych wiadomość o zajściu w ciążę może być sytuacją kryzysową, która przekracza ich dotychczasowe możliwości radzenia sobie, a dla innych nie. Wśród tych, dla których ciąża będzie kryzysem, wystąpi także duże zróżnicowanie w zakresie m.in.: rodzaju i stopnia nasilenia doświadczanych emocji, objawów, stosowanych metod radzenia sobie, podjętych działań, jak również późniejszych skutków przeżywanego kryzysu. Niektórzy w wyniku takiego doświadczenia rozwiną się i poszerzą swój wachlarz sposobów radzenia sobie. U innych natomiast pojawią się objawy zaburzeń psychicznych (np. depresji) i/ lub nastąpi pogorszenie ich dotychczasowego funkcjonowania.

Jakie są objawy kryzysu?

Doświadczanie kryzysu psychologicznego związane jest przede wszystkim z występowaniem silnych emocji, które mogą zaburzać (lub nawet uniemożliwiać) nasze codzienne funkcjonowanie. Człowiek przeżywający kryzys może mieć poczucie: bezradności, braku kontroli czy braku sensu. Poza sferą uczuć i emocji objawy kryzysu dotyczyć mogą także obszaru świadomości czy przebiegu procesów poznawczych. Należą do nich między innymi problemy w zakresie: orientacji w miejscu i czasie, koncentracji, spostrzegania, logicznego myślenia, czy zdolności do realistycznej oceny rzeczywistości. Mogą pojawić się również dolegliwości somatyczne (np. problemy ze snem, bóle i zawroty głowy lub wręcz przeciwnie:  brak odczuwania bólu, głodu itp.). Występowanie i stopień nasilenia objawów jest różny u różnych osób.

Obraz kliniczny kryzysu może być zbliżony do symptomów zaburzenia psychicznego. Żeby mówić o objawach kryzysu psychologicznego, musimy mieć pewność, że są one powiązane z jakimś zdarzeniem krytycznym i nie są wynikiem zaburzeń psychicznych. Objawy kryzysu ustępują po zastosowaniu metod interwencji kryzysowej, natomiast symptomy zaburzenia psychicznego wymagają zastosowania innej formy pomocy psychologicznej.

Warto wspomnieć także, że osoby w kryzysie często doświadczają zwiększonej potrzeby uzyskania pomocy. Mają też większą skłonność do proszenia i zgłaszania się po nią w trakcie kryzysu niż przed jego wystąpieniem.

Jakie są rodzaje kryzysów?

Istnieje wiele różnych klasyfikacji kryzysów. Do najbardziej podstawowych i najczęściej używanych należą:

1. Podział ze względu na charakter wydarzenia:

• Kryzysy przemiany (rozwojowe, normatywne) – są nieodłącznym elementem życia każdego człowieka. Takie kryzysy są spodziewane i dotyczą wszystkich. Przykłady: kryzys wieku dojrzewania, kryzys wieku średniego, ukończenie szkoły, ciąża, przejście na emeryturę.

• Kryzysy sytuacyjne (losowe, traumatyczne) – są wynikiem zewnętrznych, nagłych i nieoczekiwanych zdarzeń. Stanowią zagrożenie dla naszego poczucia tożsamości i bezpieczeństwa.

Przykłady: śmierć bliskiej osoby, gwałt, pożar, diagnoza poważnej choroby somatycznej, wypadek samochodowy, zdrada.

2. Podział ze względu na czas wystąpienia i/ lub trwania objawów:

• Kryzysy ostre – objawy pojawiają się i ustępują niedługo po wystąpieniu zdarzenia.

• Kryzysy chroniczne – objawy pojawiają się po dłuższym, nawet kilkuletnim czasie od wystąpienia zdarzenia lub pojawiają się szybko, ale czas ich trwania jest przedłużony.

Co zrobić, jeśli ja lub bliska mi osoba doświadcza kryzysu?

W sytuacji kryzysu najlepiej jest zgłosić się do specjalisty. Kryzysami zajmuje się interwencja kryzysowa, czyli forma pomocy psychologicznej, mająca swoje zastosowanie w każdym rodzaju przeżywanego kryzysu. Kontakt z interwentem/-ką kryzysowym/-ą może mieć ogromne znaczenie dla naszego funkcjonowania w trakcie oraz po kryzysie, które często utrudnione jest przez silne emocje. Czas podjęcia kontaktu ze specjalistą również jest ważny. Pomoc interwencyjna zazwyczaj jest darmowa, zostaje udzielona bardzo szybko (często do 24 godzin od zawiadomienia) i trwa kilka tygodni.

Jeżeli natomiast kryzysu doświadcza bliska nam osoba, warto jest wesprzeć ją/ jego w tym trudnym czasie, poprzez m.in.: gotowość do wysłuchania, brak krytyki, zachęcanie do kontaktu ze specjalistą i pomoc w jego poszukiwaniu, towarzyszenie  w wizycie, zaproponowanie pomocy w codziennych obowiązkach lub jeśli taka osoba ma dzieci – w opiece nad nimi.

Interwencję kryzysową oferują, m.in.: Ośrodki Interwencji Kryzysowej, telefony zaufania, szpitale psychiatryczne (krótkotrwała hospitalizacja).

Kryzys psychologiczny – definicja vs. potoczne rozumienie

Potoczne wyobrażenie kryzysu jest niepełne, choć po części zgodne z jego psychologiczną definicją. Ogranicza się do możliwości zagrożenia i jego negatywnych aspektów, podczas gdy kryzys może być też szansą na rozwój. Istnieje podział na: kryzysy przemiany i kryzysy sytuacyjne oraz na: kryzysy ostre i kryzysy chroniczne. Wydarzenie samo w sobie nie jest kryzysem, a na jego pojawienie się i przebieg wpływ ma wiele czynników – w tym zgłoszenie się po specjalistyczną pomoc z zakresu interwencji kryzysowej. Ponadto różnorodność i stopień nasilenia objawów kryzysu może czasem w swoim obrazie klinicznym przypominać symptomy zaburzenia psychicznego. Ludzie różnią się między sobą przebiegiem, nasileniem i sposobami radzenia sobie z doświadczanymi kryzysami. Nie krytykujmy i nie oceniajmy innych z własnej perspektywy – pytajmy i słuchajmy. To, co dla jednych jest kryzysem, dla innych być nie musi. Każdy człowiek ma prawo do przeżywania własnych emocji i uczuć. Wszyscy zasługujemy też na szacunek i możliwość otrzymania pomocy, gdy tego potrzebujemy.

Dbajmy o swoje zdrowie psychiczne, bo ono jest ważne.

Bibliografia:

• Sęk, H. (2005). Psychologia Kliniczna Tom 2. Warszawa: PWN.

• Badura-Madej, W. (1999). Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej: poradnik dla pracowników socjalnych. Katowice: Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”.