Schematy rodzinne - czym są i jak je rozumieć?

Schematy rodzinne to powtarzające się wzorce zachowań, które są przekazywane z pokolenia na pokolenie. Często działają na poziomie nieświadomości i są trudne do zidentyfikowania bez głębszej refleksji lub profesjonalnej pomocy.

Każda rodzina ma swoją unikalną historię oraz zestaw wartości, norm i oczekiwań, które są przekazywane dalej, niezależnie od tego, czy są one korzystne dla jej członków, czy nie. Schematy te mogą obejmować różnorodne aspekty życia, takie jak sposób radzenia sobie z konfliktami, wyrażanie emocji, podejście do pracy i edukacji, a także sposób budowania i utrzymywania relacji międzyludzkich.

• Przykładem może być rodzina, w której np. dominowało przekonanie, że „mężczyźni nie płaczą”. Takie przekonanie kształtuje sposób, w jaki mężczyźni w tej rodzinie radzą sobie z emocjami, często skłaniając ich do tłumienia uczuć, co może prowadzić do frustracji i problemów zdrowotnych. Kobiety w tej samej rodzinie mogą być uczone, że ich rola to nadmierna troska o innych, co z kolei może prowadzić do zaniedbywania własnych potrzeb.

Schematy te są często tak głęboko zakorzenione, że członkowie rodziny mogą nie być nawet świadomi ich obecności. Dopiero kiedy zaczynają pojawiać się problemy w życiu osobistym czy zawodowym, zaczynamy zastanawiać się, skąd się wzięły niektóre zachowania i jak można je zmienić.

Zrozumienie schematów rodzinnych umożliwia nam świadome przejęcie kontroli nad naszym życiem. Bez tej wiedzy możemy nieświadomie powielać błędy naszych przodków, tworząc cykl, który może być trudny do przerwania.

Oczywiście, zmiana głęboko zakorzenionych schematów rodzinnych nie jest łatwa ani szybka. Może wymagać zmiany sposobu, w jaki myślimy o sobie, naszych bliskich i świecie wokół nas. Może też wymagać od nas konfrontacji z bolesnymi emocjami, przepracowania dawnych traum czy konfliktów. Warto jednak pamiętać, że zmiana tych wzorców ma ważne znaczenie nie tylko dla naszego osobistego rozwoju, ale także dla zdrowia i dobrostanu naszych dzieci i przyszłych pokoleń.

Psychologiczne spojrzenie na rodzinę

Gdy przyglądamy się mechanizmom, które leżą u podstaw powielania schematów rodzinnych, warto skupić się na różnych teoriach psychologicznych, które starają się wyjaśnić to zjawisko.

• Pierwsza teoria, z którą się zapoznamy, to psychodynamiczna koncepcja Freuda, która podkreśla rolę nieświadomych procesów i wczesnych doświadczeń życiowych w kształtowaniu osobowości. Freud uważał, że dziecięce doświadczenia, szczególnie te związane z rodzicami, mają decydujący wpływ na nasze późniejsze życie. Wzorce, które obserwujemy i które są nam przekazywane przez rodziców, mogą być nieświadomie powielane w dorosłym życiu.

• Teoria przywiązania Johna Bowlby’ego również dostarcza cennych wskazówek na temat powielania schematów. Bowlby twierdził, że jakość naszej pierwszej więzi z opiekunem ma fundamentalne znaczenie dla naszych przyszłych relacji. Osoby, które doświadczyły bezpiecznego przywiązania, są bardziej skłonne do tworzenia zdrowych relacji w przyszłości. Natomiast te, które doświadczyły przywiązania lękowego lub unikającego, mogą powielać te wzorce w swoich dorosłych związkach.

• Z kolei teoria systemów rodzinnych Murraya Bowena wyjaśnia, że rodziny funkcjonują jako złożone systemy emocjonalne, w których członkowie nieświadomie przejmują i odgrywają określone role. Bowen zwraca uwagę na to, jak równowaga emocjonalna w rodzinie jest utrzymywana przez powielanie pewnych zachowań i emocji. W takim systemie każdy członek rodziny adaptuje się, aby utrzymać status quo, nawet jeśli jest to dysfunkcyjne.

• Behawioryzm również oferuje ważne spostrzeżeń. Według tego podejścia powielanie schematów jest wynikiem nauczonego zachowania. Na przykład, jeśli dziecko widzi, że jego rodzice stosują agresję jako sposób na rozwiązywanie konfliktów, może nauczyć się, że to właściwa metoda radzenia sobie z trudnościami.

• Kognitywistyczne teorie również mają coś do zaoferowania w naszym zrozumieniu schematów rodzinnych. Teorie te skupiają się na tym, jak ludzie postrzegają, interpretują i przechowują informacje. Schematy rodzinne mogą być utrwalane przez błędne przekonania i myślowe skróty, które są przekazywane i niekwestionowane w rodzinie. Na przykład przekonanie, że „nie można ufać ludziom”, może być przekazywane z pokolenia na pokolenie, kształtując sposób, w jaki członkowie rodziny budują swoje relacje z innymi.

Przykłady dysfunkcyjnych schematów rodzinnych

Kiedy zgłębiamy temat schematów rodzinnych, natrafiamy na różnorodne przykłady, które można zaobserwować w wielu rodzinach.

Te wzorce zachowań, choć różnorodne, często mają wspólne cechy, które ujawniają się w różnych kontekstach życiowych członków rodziny.

Jednym z najczęściej występujących schematów rodzinnych jest tzw. "trójkąt rodzinny", w którym dwoje członków rodziny komunikuje się przez trzecią osobę, zamiast bezpośrednio ze sobą. To może wyglądać na przykład tak, że dziecko staje się posłańcem między skonfliktowanymi rodzicami. Taki schemat może prowadzić do rozwoju poczucia ciągłej odpowiedzialności u dziecka za harmonię w rodzinie, co może wpływać na jego zdolność do budowania zdrowych relacji w dorosłości.

Innym przykładem jest schemat "bohatera rodzinnego", gdzie jedno z dzieci przejmuje rolę osiągającego sukcesy, co ma za zadanie odwrócić uwagę od problemów w rodzinie, takich jak alkoholizm, choroba czy konflikty. Dziecko to często staje się nadmiernie odpowiedzialne i perfekcjonistyczne, co w przyszłości może prowadzić do wypalenia emocjonalnego i problemów z własnymi granicami.

Istnieją również sytuacje, w których wszelkie problemy w rodzinie są przypisywane jednej osobie, która staje się "czarną owcą". To odciąża resztę rodziny od konieczności zmierzenia się z własnymi problemami, ale jednocześnie obciąża jedną osobę odpowiedzialnością za wszystkie negatywne aspekty życia rodzinnego.

Kolejnym powielanym schematem w rodzinie jest ten, w którym panuje niepisana zasada, że wyrażanie uczuć, szczególnie tych trudnych, jest niedopuszczalne. W takim środowisku dzieci uczą się tłumić swoje emocje i nie rozwijają zdolności do radzenia sobie z nimi w zdrowy sposób. Długoterminowo może to prowadzić do problemów z regulacją emocjonalną i trudnościami w wyrażaniu uczuć.

Ostatni przykład to schemat "nadopiekuńczości", gdzie rodzice lub opiekunowie przejmują nadmierną kontrolę nad życiem dziecka, próbując chronić je przed wszelkimi trudnościami. Dzieci wychowane w takim modelu mogą mieć trudności z samodzielnością i podejmowaniem decyzji, ponieważ nigdy nie miały możliwości uczenia się na własnych błędach.

Psychoterapeuta może wspierać klienta w eksploracji, jak te schematy wpłynęły na jego dzieciństwo i jak kontynuują swoje działanie w dorosłym życiu. Przez świadome rozpoznawanie i przemyślane reagowanie na te nieświadome wzorce, osoby mogą zacząć przerywać dysfunkcyjne cykle  i tworzyć nowe, zdrowe sposoby interakcji w swoich obecnych relacjach.

Na przykład w pracy z klientami, którzy doświadczyli schematu bycia “czarną owcą” ważne jest, aby pomóc im w odbudowie własnego wizerunku i przezwyciężeniu stygmatyzacji związanej z byciem winnym za problemy rodziny. Terapia może skupić się na budowaniu pozytywnej tożsamości i na wzmocnieniu poczucia własnej kompetencji oraz wartości.

Dla osób wychowanych w atmosferze nie mówienia o emocjach, ignorowania ich, psychoterapeuta może stworzyć bezpieczną przestrzeń do wyrażania i przetwarzania tłumionych uczuć. Praca ta może obejmować techniki z zakresu nawiązywania kontaktu z ich autentycznymi doświadczeniami emocjonalnymi i psychoedukacji, jak zdrowo wyrażać uczucia.

W przypadku osób pochodzących z nadopiekuńczych rodzin kluczowe jest wsparcie w rozwijaniu autonomii. Terapia może koncentrować się na umiejętnościach podejmowania decyzji oraz rozwiązywania problemów, co pozwala osobom na przejęcie kontroli nad własnym życiem i na eksplorację własnych ścieżek bez nadmiernej interwencji rodziców.

Droga od dzieciństwa do schematu w życiu dorosłym

Schematy rodzinne, często przekazywane z pokolenia na pokolenie, nie tylko kształtują nasze interakcje z najbliższymi, ale także głęboko wpływają na nasze osobiste wybory, zdolność do radzenia sobie ze stresem, a nawet całościowo na nasze zdrowie psychiczne.

Osoby, które dorastały w rodzinach, gdzie panowały silne schematy dysfunkcyjne, takie jak nadmierne krytykowanie czy emocjonalne zaniedbanie, często rozwijają trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu bliskich relacji. Te wczesne doświadczenia uczą ich, że bliskość wiąże się z ryzykiem bólu lub odrzucenia, co może prowadzić do unikania intymnych związków lub nadmiernego przystosowania się do potrzeb innych, kosztem własnych.

Z kolei "bohater rodzinny" może wykazywać nadmierną odpowiedzialność i perfekcjonizm w pracy zawodowej. Osoby te często osiągają sukcesy zawodowe, jednak przepłacają to dużym stresem i brakiem równowagi między życiem prywatnym a zawodowym. Ich zdolność do relaksu i odpoczynku jest ograniczona, ponieważ ich wartość własna jest ściśle związana z osiąganiem i byciem "silnym" dla innych.

Osoby, które w dzieciństwie odgrywały rolę "czarnej owcy" lub były obwiniane za problemy rodzinne, mogą rozwijać obniżoną samoocenę i poczucie braku wystarczalności. Te wewnętrzne przekonania mogą prowadzić do problemów w znalezieniu i utrzymaniu satysfakcjonującej pracy czy zbudowaniu zdrowych relacji z innymi. Mogą również skłaniać się ku związkom, gdzie dominuje krytyka i niedocenianie, ponieważ te interakcje są dla nich „znane” i „bezpieczne” w ich przewidywalności.

Z kolei wzorzec braku wyrażania uczuć, może prowadzić do poważnych konsekwencji w życiu osobistym, takich jak depresja lub nadmierny, przewlekły lęk. Osoby te mogą mieć trudności z identyfikacją i komunikowaniem własnych emocji. Ich zdolność do radzenia sobie ze stresem jest często ograniczona, ponieważ nie nauczyły się zdrowych sposobów na przetwarzanie emocjonalne.

Dla osób wychowanych w nadopiekuńczych schematach, dorosłe życie może przynosić wyzwania w postaci trudności w decydowaniu o własnej, życiowej drodze. Brak wcześniejszych doświadczeń w samodzielnym podejmowaniu decyzji może prowadzić do uczucia zagubienia i niepewności, gdy nagle muszą stawić czoła realiom niezależnego życia. Często mogą polegać na innych pod względem podejmowania decyzji za lub mogą odczuwać nadmierny lęk przed popełnieniem błędu.

Przyjmowanie nadmiernych obowiązków, wynikające z roli "bohatera rodzinnego", może prowadzić do chronicznego zmęczenia. Osoby te mogą mieć trudności z określeniem, kiedy powinny powiedzieć „nie”, i często przyjmują na siebie więcej, niż są w stanie udźwignąć. Taka postawa, choć na pierwszy rzut oka wydaje się pozytywna, na dłuższą metę prowadzi do wyczerpania zarówno fizycznego, jak i emocjonalnego.

Natomiast osoby, które były obarczone winą za problemy rodzinne, mogą w dorosłym życiu mieć skłonności do autoagresji lub autodestruktywnych zachowań. Mogą również nieświadomie szukać sytuacji lub związków, które potwierdzają ich wewnętrzne przekonanie o własnej winie czy niewystarczalności, ponawiając ciągle cykl cierpienia.

Dla osób, które dorastały w atmosferze ignorowania emocji, wyzwaniem w życiu osobistym może być np. rozwijanie zdrowych strategii radzenia sobie ze stresem. Takie osoby mogą się wycofywać lub izolować w trudnych sytuacjach, co z czasem może prowadzić do przewlekłej samotności.

Wpływ schematów rodzinnych na związki i relacje rodzinne

Analizując wpływ rodzinnych schematów na nasze życie, warto przyjrzeć się, jak te nieświadome wzorce wpływają na nasze związki partnerskie, relacje z dziećmi i funkcjonowanie w życiu zawodowym. 

Schematy rodzinne często kształtują nasze oczekiwania i sposób, w jaki komunikujemy się z partnerem. Osoby, które doświadczyły w swoich rodzinach wzorca unikania konfliktów, mogą mieć trudności z otwartym wyrażaniem swoich potrzeb i uczuć w związku. Zamiast konfrontacji, wybierają milczenie, co może prowadzić do narastania frustracji i nieporozumień między partnerami. Z kolei osoby, które wychowały się w atmosferze ciągłych konfliktów, mogą nieświadomie prowokować spory lub reagować zbyt emocjonalnie na drobne niezgodności, co znacznie destabilizuje relację.

Schematy rodzinne mogą odtwarzać się oczywiście w wychowaniu dzieci. Na przykład rodzice, którzy doświadczyli nadmiernej kontroli, mogą albo przejąć ten model, stając się nadopiekuńczy, albo pójść w przeciwnym kierunku, dając swoim dzieciom zbyt dużo swobody. Obydwa te podejścia mogą prowadzić do problemów w rozwoju dziecka – zarówno zbyt duża kontrola, jak i jej brak, mogą hamować rozwój niezależności i zdolności do samodzielnego podejmowania decyzji.

W kontekście życia zawodowego, osoby wychowane w rodzinach, gdzie panował silny nacisk na osiągnięcia, mogą wykazywać tendencję do perfekcjonizmu i nadmiernego zaangażowania w pracę, co czasem prowadzi do wypalenia zawodowego. Z drugiej strony, osoby z doświadczeniem zaniedbania mogą mieć problemy z motywacją i zaangażowaniem, co wpływa na ich efektywność i możliwości awansu zawodowego.

Osoby na wyższych stanowiskach, często kierowniczych, którzy w rodzinach pełnili role mediatorów w konfliktach, mogą być bardzo skuteczni w rozwiązywaniu problemów w miejscu pracy, ale mogą również unikać koniecznych, choć trudnych decyzji, co może hamować rozwój całego zespołu.

Dlaczego tak ważne jest bycie świadomym naszych schematów?

Samoświadomość umożliwia nam rozpoznawanie i zrozumienie, jak głęboko zakorzenione wzorce wpływają na nasze codzienne decyzje, relacje i samopoczucie. 

Rozwój samoświadomości zaczyna się od chęci zrozumienia siebie i swoich zachowań. Często zauważamy, że pewne scenariusze w naszym życiu powtarzają się, jakbyśmy nieświadomie odtwarzali ten sam film. Zastanówmy się, jak często znajdujemy się w podobnych sytuacjach, z podobnymi typami ludzi, reagując w podobny sposób. To może być pierwsza wskazówka, że działamy w ramach pewnego schematu.

1. Metoda identyfikacji własnych schematów często rozpoczyna się od refleksji nad własnymi reakcjami emocjonalnymi. Emocje są jak sygnały drogowe – informują nas o tym, co dzieje się w naszym wnętrzu. Kiedy doświadczamy silnych emocji, warto zadać sobie pytanie, co dokładnie wywołało taką reakcję. Czy to sytuacja miała w sobie coś szczególnie ważnego, czy może zareagowaliśmy automatycznie, na podstawie dawniej nabytej „logiki” emocjonalnej?

2. Następnie, bardzo pomocne w rozpoznawaniu schematów mogą być techniki samoobserwacji. To może oznaczać prowadzenie dzienniczka uczuć, w którym zapisujemy, co czujemy w odpowiedzi na różne wydarzenia dnia codziennego. Z czasem, przeglądając takie zapiski, można dostrzec pewne wzorce: sytuacje, które konsekwentnie wywołują w nas podobne emocje.

Innym efektywnym narzędziem może być feedback od bliskich osób. Czasem ci, którzy są wokół nas, mogą zauważyć pewne nasze reakcje lub nawyki, których sami nie widzimy. Rozmowy z zaufanymi osobami o tym, jak nas postrzegają i co w naszym zachowaniu ich uderza, mogą odsłonić nieświadome schematy, które kierują naszym zachowaniem.

3. W niektórych nurtach terapeutycznych kładzie się nacisk na refleksję, obserwację i analizę marzeń sennych. Marzenia senne mogą odsłaniać naszą nieświadomość, pokazując tematy i obawy, które w ciągu dnia są skrywane lub tłumione. Praca z marzeniami sennymi, przy pomocy psychoterapeuty, może pomóc rozplątać skomplikowane trudności.

4. Równie ważne jest zwrócenie uwagi na nasze ciała. Ciało często zachowuje emocje i stres, które umysł stara się zignorować. Stosowanie technik uważności pozwoli lepiej zrozumieć, jak nasze ciała reagują na stres i jakie emocje są w nich „zapisane”. To wszystko może prowadzić do lepszego rozumienia głęboko zakorzenionych schematów.

5. Osobom zmagającym się z nie konstruktywnymi schematami zaleca się także rozwijanie zdrowych nawyków komunikacyjnych. Często schematy rodzinne prowadzą do dysfunkcyjnych sposobów komunikacji, które mogą być przełamane przez naukę asertywności i otwartego wyrażania swoich potrzeb i granic. Terapeuta może pomóc w praktycznym trenowaniu tych umiejętności, co z kolei przyczynia się do budowania zdrowszych relacji zarówno w domu, jak i w pracy.

Podczas pracy nad rozpoznawaniem i zmianą schematów, bardzo ważne jest także zrozumienie, że zmiana wymaga czasu i cierpliwości. Schematy te kształtowały się przez wiele lat, więc ich modyfikacja nie nastąpi natychmiast. Warto zatem ustalić realistyczne oczekiwania i świętować małe sukcesy na drodze do głębszej zmiany.

Spotkanie z tym, co boli 

Konfrontacja z przeszłością jest kluczowym aspektem terapii psychologicznej i może odgrywać znaczącą rolę w procesie uzdrawiania.

Pozwala osobom zmierzyć się z nierozwiązanymi konfliktami, traumami lub wzorcami zachowań, które wywodzą się z ich wcześniejszych doświadczeń.

Konfrontacja z przeszłością powinna zawsze być przeprowadzana w sposób świadomy i kontrolowany, najlepiej pod okiem doświadczonego psychoterapeuty. Ważne jest, aby była to decyzja dobrze przemyślana i podjęta w momencie, gdy klient czuje się na tyle stabilny emocjonalnie, by móc bezpiecznie przepracować potencjalnie bolesne wspomnienia. Nie chodzi tutaj o ponowne przeżywanie traumy w sposób destrukcyjny, lecz o jej przetworzenie z nowej, bardziej dojrzałej perspektywy.

• Pierwszym krokiem w kierunku konfrontacji z przeszłością jest zbudowanie solidnej, terapeutycznej relacji, która zapewni bezpieczne środowisko do otwartej i uczciwej komunikacji. Klient powinien czuć się swobodnie, wyrażając swoje myśli i emocje, wiedząc, że jego doświadczenia zostaną przyjęte bez osądzania. 

• Kolejnym ważnym elementem jest odpowiednie przygotowanie oraz wybranie równie odpowiedniego momentu. Często najlepszy czas jest wtedy, gdy klient zaczyna silnie odczuwać, że jego aktualne problemy życiowe mogą być powiązane z nierozwiązanymi kwestiami z przeszłości. Może to być okres intensywnego stresu, zmiany życiowej lub kryzysu, który naturalnie prowokuje refleksję nad życiem.

Podczas samej konfrontacji terapeuta prowadzi klienta przez proces eksploracji przeszłych doświadczeń, jednocześnie pomagając mu utrzymać kontakt z teraźniejszością. To może obejmować mówienie o przeszłych doświadczeniach, reinterpretację ich znaczenia, a także integrację tych doświadczeń w sposób, który umożliwia uzdrowienie. Często po konfrontacji z przeszłością, ważne jest, aby psychoterapeuta pomógł klientowi w "przyswojeniu" i zrozumieniu nowo odkrytych informacji oraz uczuć.

• Konfrontacja z przeszłością nie jest łatwa i może być emocjonalnie wyzwalająca, ale jest często niezbędna do osobistego rozwoju i zdrowienia. Przeprowadzona prawidłowo, może przynieść głęboki wgląd i znaczące zmiany w życiu, pozwalając ruszyć naprzód z nowym zrozumieniem siebie i swoich relacji.

Podczas konfrontacji z przeszłością mogą pojawić się skutki, takie jak poczucie winy, wstyd, czy gniew. Praca nad przyjęciem siebie, wybaczeniem sobie i innym, oraz rozwijanie współczucia dla swojego „dawnego ja” to istotne elementy procesu zdrowienia.

Dodatkowo, konfrontacja z przeszłością może odblokować emocje, które były tłumione przez lata. Może też skłaniać do przemyślenia i możliwej zmiany swoich wartości i życiowych celów. Często przeszłe doświadczenia kształtują te aspekty, a ich ujrzenie w nowym świetle może prowadzić do znaczących zmian w sposobie, w jaki osoba chce żyć swoim życiem.

Wyzwania w psychoterapii schematów

W trakcie psychoterapii można napotkać na różnorodne trudności, które wymagają szczególnego podejścia.

• Opór wobec zmiany jest jedną z najbardziej powszechnych trudności w procesie terapeutycznym. Klienci mogą nieświadomie stawiać opór zmianie, nawet jeśli świadomie pragną poprawy swojego życia. Opór ten może przybierać różne formy, od zaprzeczania i minimalizowania problemów, przez racjonalizację, aż po otwarte sabotowanie postępów.

• Może się pojawić również przytłoczenie emocjonalne, podczas eksplorowania doświadczonych i doświadczanych trudności. Może to prowadzić do intensywnych emocji, którymi trudno jest zarządzać.

• Powrót do starych nawyków jest kolejnym wyzwaniem, które może wystąpić nawet po osiągnięciu znaczących postępów. Wzorce zachowań, które były obecne przez wiele lat, mogą być trudne do całkowitego wyczyszczenia.

• Poza tym, kiedy klient zaczyna zmieniać swoje zachowania i reakcje, może to wywołać niepokój, a nawet opór wśród członków rodziny lub przyjaciół, którzy są przyzwyczajeni do starych wzorców.

• Także utrata motywacji to częsta trudność w długotrwałych procesach terapeutycznych. Może wynikać z frustracji powolnym tempem zmian, z przeszkód zewnętrznych lub wewnętrznych, czy z normalnego zmęczenia. Również motywacja może spadać, gdy klient zaczyna zgłębiać głębokie, często zakopane kwestie, ponieważ wtedy często doświadcza ponownego przeżycia emocjonalnego bólu.

Każde z tych wyzwań wymaga indywidualnego podejścia i elastyczności zarówno ze strony klienta, jak i psychoterapeuty.

Pomimo że droga ta może być wyboista i wymagająca, to właśnie poprzez stawianie czoła wyzwaniom, można osiągnąć znaczący rozwój osobisty i poprawę jakości swojego życia. Dlatego też, każdy krok na tej drodze, nawet ten najmniejszy, jest krokiem w kierunku zdecydowanie zdrowszego życia i zdrowszych relacji.

Bibliografia:

Świętochowski, W. (2017). Rodzina w ujęciu systemowym. W: I. Janicka, H. Liberska (red.), Psychologia rodziny (ss. 21–45). Warszawa: PWN.

Mącik D. Rola postaw rodzicielskich w kształtowaniu wczesnych nieadaptacyjnych schematów. Badania populacji nieklinicznej. Polskie Forum Psychologiczne 2018;23(1):201-15