Proces diagnozy psychologicznej zaburzeń lękowych i depresyjnych

Depresja zaliczana jest do zaburzeń nastroju, czyli jest zaburzeniem psychicznym. Depresja jest utrzymującym się stanem, utrudniającym, znacznie dezorganizującym funkcjonowanie lub uniemożliwiającym prawidłowe funkcjonowanie. Nie jest nagłym pogorszeniem nastroju czy krótkotrwałym pogorszeniem funkcjonowania, który sam mija. 

Zaburzenie lękowe też jest zaburzeniem psychicznym, który nie jest zaburzeniem samoistnie mijającym, a takim, w którym symptomów, niejednokrotnie, nie można powiązać z  konkretną sytuacją. W przypadku zaburzeń lękowych, może występować zarówno lęk w  zakresie obaw o wydarzenia przyszłe, jak i strach, jako reakcja na aktualne wydarzenia. W  wielu przypadkach pacjent potrafi poinformować, iż uczucie jest obezwładniające, uniemożliwiające prawidłowe funkcjonowanie, ale nie potrafi podać konkretnej przyczyny. 

Czynniki związane z zaburzeniem, diagnozą oraz zgłoszeniem się po wsparcie

Proces diagnostyki zaburzeń lękowych jest złożony, z uwagi na fakt, np. zależności czasu, w  którym pacjent zgłosi się do specjalisty od momentu pojawienia się pierwszych symptomów. 

Z moim obserwacji i doświadczeń zawodowych wynika, iż człowiek zgłasza się częściej do psychologa, nie gdy pojawią się pierwsze utrudnienia w funkcjonowaniu, a w momencie, gdy nie potrafi bez negatywnych odczuć funkcjonować, gdy np. towarzyszy Mu nieustanne poczucie zamartwiania się, odczucie bycia przytłoczonym, dolegliwości psychosomatyczne itd. Proces diagnostyki nie jest łatwy i jest czasochłonny z uwagi na fakt potrzeby przeprowadzenia wywiadu psychologicznego, a często pacjent na samym początku jest gotowy jedynie na rozmowę psychologiczną i wsparcie, gdyż chce uzyskać jak najszybciej poprawę swojego funkcjonowania. Nie każdy jest gotowy opowiadać o swoim niekomfortowym samopoczuciu i gotowym do współpracy. Często także osoby nie mają gotowości poinformować specjalisty o wcześniejszej diagnozie czy procesie leczenia psychiatrycznego, a prawdą jest, iż wiele symptomów może powrócić nawet po latach. Przeprowadzenie wywiadu psychologicznego, obserwacja pacjenta oraz zbudowanie zakresu zaufania i współpracy, są niezbędne w celu przeprowadzenia pełnej diagnostyki psychologicznej. 

Osoby z zaburzeniami lękowymi cierpią a ich lęki są często nieuzasadnione, nieadekwatne do sytuacji, związane ze zniekształceniami poznawczymi, dotyczą przyszłości, na którą ma się mniejszy wpływ niż na teraźniejszość, gdyż nawet twierdząc, że wpływamy na przyszłość, podejmujemy decyzję w teraźniejszości i to na sytuację - tu i teraz - mamy faktyczny wpływ. Podejmując decyzje odnośnie przyszłości, mamy na nią wpływ planistyczny i  prognostyczny. 

Na pojawienie się zaburzeń lękowych może mieć wpływ występowanie zaburzeń psychicznych u członków rodziny, problemy zdrowotne, postrzegane trudności życiowe, sytuacje stresowe i nieumiejętność efektywnego radzenia sobie w sytuacji stresowej, postrzeganie siebie, pewne cechy osobowości, jak np. perfekcjonizm, potrzeba kontroli, wrażliwość czy dokładność, które mogą wpływać na poziom odczuwanego lęku. Dodatkowo, do występowania zaburzeń lękowych, może przyczyniać się niestabilna, nieprzewidywalna relacja z bliskimi w dzieciństwie. Również znaczenie odgrywa przyjmowanie substancji psychoaktywnych. 

Nie znaczy to jednak, iż np. jeśli bliscy danej osoby chorowali na zaburzenia lękowe i dana osoba ma niskie poczucie własnej wartości, to zostaną u niej zdiagnozowane zaburzenia lękowe. Funkcjonowanie człowieka składa się z  wielu reakcji, odczuwanych emocji, sposobu myślenia, podejmowanych działań i z wielu złożonych korelacji, a każdy przypadek i każdy człowiek jest inny. Czynniki, które mogą mieć wpływ na występowanie zaburzeń lękowych, są pewnego rodzaju predyspozycjami, ale  które  nie muszą w sposób destrukcyjny rozwijać się u danego człowieka. Natomiast o te wszystkie czynniki predysponujące, warto zapytać podczas wywiadu diagnostycznego, gdyż wtedy jest przestrzeń na zebranie, jak największej liczby najpotrzebniejszych nam informacji. 

Współpraca psycholog_żka - psychiatra_ka

Podczas diagnostyki zaburzeń lękowych, należy także pamiętać, iż występują różne rodzaje zaburzeń lękowych, bo i np. zespół lęku uogólnionego, fobie, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne czy zespół stresu pourazowego. Dlatego, podczas procesu diagnozy, ważne jest zebranie wielu informacji, połączenie tego z symptomami, dobór odpowiednich testów psychologicznych, podzielenie się wnioskami i przekierowanie do psychiatry, w celu postawienia ostatecznej diagnozy. W Polsce diagnozuje lekarz, a psycholog dostarcza potrzebne informacje psychiatrze. Psychiatra nie wykonuje testów psychologicznych, nie sporządza opinii psychologicznych. Dla efektywności procesu leczenia pacjenta, warto, aby psycholog i psychiatra współpracowali ze sobą za zgodą pacjenta, aby pacjent zgłosił się do takiego zespołu specjalistów lub został do takiego przekierowany, np. przez lekarza pierwszego kontaktu, gdy np. zgłosił się z dolegliwościami z  układu oddechowego, a w badaniach diagnostycznych nic niewłaściwego nie zostało zdiagnozowane. Pełna diagnostyka danej osoby może dać w ten sposób odpowiedź na pytanie, czy np. dolegliwości ze strony układu krążenia mają podłoże somatyczne czy też psychiczne. Gdyż w przypadku zaburzeń lękowych, zdarza się, że występują dolegliwości ze strony układu krążenia. Występują też przypadki, w których pacjent po zgłoszeniu się do lekarza psychiatry, otrzymuje propozycję skorzystania z diagnozy psychologicznej u psychologa, aby w ten sposób na kolejnym spotkaniu psychiatra posiadał komplet potrzebnych dla niego informacji. Z  własnego doświadczenia zawodowego mogę powiedzieć, iż ja niejednokrotnie po przeprowadzeniu diagnozy psychologicznej, przekierowuję pacjenta do psychiatry w celu dokończenia procesu diagnostyki. 

Leczenie zaburzeń lękowych

Proces leczenia zaburzeń lękowych może wymagać psychoedukacji, wsparcia, farmakologii i/lub psychoterapii. Wszystko zależy od możliwości funkcjonowania pacjenta w danym okresie czasu, gdy Go poznaliśmy, efektów, które chce uzyskać, gotowości współpracy ze specjalistą/ specjalistami, od tego, co powoduje lęk i utrudnienia/ niemożność funkcjonowania w danej sytuacji i/lub w codzienności. Zdarza się, iż zmiana trybu życia, jak np. zagospodarowanie w  sposób regularny czasu dla siebie, powtarzająca się przestrzeń na aktywność fizyczną, informowanie o odczuwanych emocjach, nie przejmowanie się wszystkimi sprawami, zachowywanie równowagi pomiędzy życiem zawodowym, a prywatnym, nie koncentrowanie się na sprawach, na które nie ma się wpływu, przynosi stabilną poprawę funkcjonowania danej osoby - oczywiście nie są to narzędzia uniwersalne. Niejednokrotnie warto włączyć w działania i metody terapeutyczne osoby bliskie, znaczące dla chorego, które będą wsparciem w codziennym funkcjonowaniu, możliwością racjonalizacji pojawiających się myśli, przypominać, co konkretnie można robić w przypadku nawracających, dysfunkcyjnych wzorców myślenia. Osoby znaczące mogą powstrzymać chęć walki lub ucieczki, zapewniając odczucie spokoju i wsparcia, tworząc pewien bufor bezpieczeństwa. Najtrudniejsze do leczenia są długotrwałe zaburzenia lękowe, gdyż wymagają większej ilości czasu, który pacjent w celu polepszenia funkcjonowania musi przeznaczyć. Tak samo, jak w przypadku współwystępowania z depresją, zwłaszcza o ciężkim przebiegu. W  takich przypadkach pacjent niejednokrotnie, aby w ogóle być gotowym na ,,spotkanie się” ze swoimi myślami, swoim lękiem, wymaga wsparcia farmakologicznego. Skuteczność działań polega również na docenianiu siebie za umiejętności poradzenia sobie w  przypadku pojawienia się, np. bezradności, pocenia czy zawrotów głowy (jako przykładowych objawów lęku napadowego), dotarciu do przyczyn lęku i przekształceniu wyćwiczonych do tej pory zachowań w te trwałe (zgodnie z założeniami terapii poznawczo-behawioralnej). Skuteczność procesu poprawy funkcjonowania pacjenta zależy od doświadczenia i zaangażowania specjalisty oraz zaangażowania pacjenta, a w przypadku obecnej sytuacji w Polsce, dodałabym jeszcze fakt dostępności terminów. 

Atak paniki może zdarzyć się każdej osobie i czasem wystarczy zmiana trybu czy  przyzwyczajeń życiowych. Natomiast jeśli pojawia się w sposób powtarzalny, warto skorzystać ze wsparcia i diagnozy specjalistycznej, gdyż możemy mieć do czynienia, np.  z  depresją lub z zespołem stresu pourazowego. 

Warto pamiętać, iż w przypadku niewłaściwego samopoczucia, lepiej zgłosić się szybciej do specjalisty i szybciej podjąć efektywne działania, niż odkładać je na potem i czekać, gdyż po co gorzej się czuć, jak można lepiej? Leczenie z dużym prawdopodobieństwem będzie trwało krócej, niż dłużej, szybciej będzie można powrócić do większej skuteczności podejmowanych działań, niż zmagać się z utrudnieniami przy podejmowanych czynnościach. 

Dodatkowo, nieleczone zaburzenia lękowe mogą powodować wystąpienie depresji, zgrzytanie zębami, czyli tzw. bruksizm czy chociażby zaburzenia snu, odżywiania, czy nawet poczucie bezsensu życia.

Tak naprawdę proces oddziaływania, w przypadku zaburzeń lękowych, wymaga także umiejętności zapobiegania nawrotom symptomów zaburzeń lękowych, bo to, że osoba lepiej zaczyna się czuć, znikają lub zmniejszają na sile symptomy, to nie znaczy, że dana osoba ma zapomnieć o tym, co jej pomogło. 

Zaburzenie depresyjne 

Proces diagnostyki depresji także wymaga współpracy z psychiatrą, gdyż dwóch specjalistów podczas rozmowy specjalistycznej, wywiadu, obserwacji, przeprowadzonych testów psychologicznych (psycholog) może określić długość występowania objawów, takich, jak np.  obniżony nastrój, poczucie winy, niezadowolenie z siebie i ze swoich sposobów postępowania, niepokój dotyczący otoczenia i/lub przyszłości i swojego funkcjonowania w  świecie, utrata umiejętności cieszenia się, odczuwania satysfakcji i zadowolenia, zmniejszonych chęci i możliwości działania, utrudnień w zakresie procesów poznawczych, objawów somatycznych. 

Tak, jak w przypadku zaburzeń lękowych, tak i w przypadku depresji, wyróżnia się jej rodzaje, np. endogenną, poporodową, sezonową, dystymię, reaktywną, czy  chorobę afektywną dwubiegunową. Ilość i jakość zebranych informacji oraz  przeprowadzonych, efektywnie dobranych testów psychologicznych, daje odpowiedź, z  jakim rodzajem depresji w danym przypadku mamy do czynienia. Przykładowo zmęczenie, drażliwość, trudności ze snem, brak zainteresowania dzieckiem, zgłaszany brak sił po urodzeniu dziecka, w połączeniu ze zmianami hormonalnymi, może świadczyć o występowaniu depresji poporodowej. Choć należy pamiętać, iż depresja może zacząć występować już w ciąży. Natomiast, np. w przypadku występowania lęku, niepokoju psychoruchowego, drażliwości, możemy mieć do czynienia z depresją współwystępującą z zaburzeniami lękowymi. W przypadku depresji warto też określić czy w  tym konkretnym przypadku mamy do czynienia z pojedynczym epizodem depresji, czy depresją przewlekłą, nawracającą, chorobą afektywną- dwubiegunową. W przypadku tej ostatniej dochodzi do okresów remisji, a według badań potrzebne jest, prawie zawsze, wsparcie farmakologiczne pacjenta.

Proces leczenia - role i aktywność

W przypadku leczenia depresji, w zależności od jej rodzaju, lekarz podejmuje decyzję we współpracy z pacjentem, o najefektywniejszym planie leczniczym, gdyż na każdy to pacjent wyraża zgodę, tak samo, jak na współudział członków rodziny w  swoim procesie leczenia. W przypadku metod terapeutycznych, np. z zakresu terapii poznawczo-behawioralnej, pacjent uczy się rozpoznawać własne myśli automatyczne i  negatywne, zmieniać je i uczy się funkcjonalnych sposobów rozwiązywania problemów. Znane są przypadki, iż pacjent uzyskał poprawę samopoczucia i funkcjonowania w wyniku skutecznego wsparcia i psychoedukacji, także przy włączeniu w cały proces osób bliskich, ważnych.

Depresja jest chorobą, która wpływa na uczucia, myślenie, funkcje ciała, zachowanie. Nieleczona depresja może prowadzić do samobójstwa. Dlatego im szybciej pacjent zgłosi się do specjalisty, tym szybciej ma szansę lepiej się poczuć, tym bardziej, iż depresja jest chorobą nawracającą, w przypadku której warto poznać czynniki, które mogą to powodować. Znam przypadki, gdy depresja z dużym prawdopodobieństwem wystąpiła u danej osoby już w  dzieciństwie, a dany człowiek zgłosił się na diagnostykę będąc już osobą pełnoletnią. 

Kluczowe dla specjalisty jest różnicowanie zaburzeń, gdyż czasem mamy do czynienia z zaburzeniami depresyjno-lękowymi, albo z zaburzeniami adaptacyjnymi, gdy np. występuje wzmożony lęk przed danym bodźcem, zaburzenia nastroju, brak poczucia bezpieczeństwa lub nawet unikanie relacji społecznych, czy problemy ze snem. Dlatego, tak kluczowy jest proces diagnostyki.

Podsumowanie

Dostęp do specjalistów w obecnych czasach nie jest najłatwiejszy. Z każdym pacjentem specjalista dobiera inne metody i techniki pracy, w  zależności oczywiście od potrzeb pacjenta. Natomiast kluczowe jest dotrzeć do specjalisty, z którym będzie nam się dobrze współpracować, bo jednym z elementów efektywnej współpracy między pacjentem, a specjalistą jest szczerość i zaufanie. Faktem jest też, iż specjaliści nie powinni cały dzień przyjmować pacjentów, aby mieć czas także na swój własny odpoczynek i chociażby równowagę pomiędzy życiem zawodowym i  rodzinnym, gdyż w końcu specjaliści, to też ludzie, którzy radzą sobie z  trudnościami w życiu codziennym, a doba ma tylko 24h.

Bibliografia:

Gromnicka D. Depresja. Jak pomóc sobie i bliskim, Warszawa 2012.Wydawca: Edgard.

Bourne E. Lęk i fobia. Praktyczny podręcznik dla osób z zaburzeniami lękowymi. Kraków 2011. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Hammen C., Depresja, Warszawa 2006, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Bilikiewicz A., Landowski J., Radziwiłłowicz P. Psychiatria. Repetytorium. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa 1999, 2003, 2006.