Zaburzenia depresyjne wśród dzieci i młodzieży

To, że dzieci chorują na depresję, jest faktem. Diagnoza depresji u dzieci i młodzieży nie jestem zadaniem łatwym, nawet dla diagnostów. Dzieje się tak, gdyż objawy depresji w wielu przypadkach są podobne do emocji i zachowań występujących podczas okresu dojrzewania, jak i do symptomów zaburzeń odżywiania i zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z  deficytem uwagi. 

W obecnych czasach diagnozuje się depresję u dzieci już przedszkolnych i nawet u dzieci 2-3-letnich. Czyli jak podają statystyki, na depresję chorują coraz młodsze dzieci. Chorują, gdyż depresja jest chorobą (zaliczaną do grupy zaburzeń psychicznych - zaburzeń nastroju), która podlega leczeniu.

Niewątpliwie gdy pojawiają się symptomy depresji, to nie znikną one same, dlatego o depresji należy mówić. 23 lutego co roku obchodzimy Międzynarodowy Dzień Walki z Depresją. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) depresja jest czwartą w kolejności chorobą na świecie. Depresja nie jest chwilowym pogorszeniem nastroju, przemijającym kryzysem czy gorszym dniem, a chorobą, na którą może zachorować każdy, niezależnie od wieku i wykonywanych obowiązków. Z depresją można „walczyć’’, a tę walkę można „wygrać”. W tym celu jednak potrzebne są, a nawet niezbędne, specjalistyczne działania. Osoba chora na depresję nie potrzebuje oceniania i „dobrych rad”, a obserwacji, wysłuchania i przede wszystkim dotarcia do specjalisty.

Diagnozę depresji wystawia lekarz psychiatra, choć funkcjonują także kryteria diagnostyczne psychologiczne do określenia, że dana osoba zmaga się z depresją. Dlatego często psychiatra wystawia diagnozę we współpracy z psychologiem po szczegółowym wywiadzie z pacjentem i po wykonaniu testów psychologicznych przez pacjenta u psychologa, czyli po diagnozie ilościowo-jakościowej (testów psychologicznych nie przeprowadza lekarz psychiatra). Farmakoterapia wraz z systematyczną psychoterapią i regularny kontakt z psychologiem prowadzącym, to najskuteczniejsze metody walki z depresją, ale nie można zapomnieć też o wsparciu pacjenta przez bliskich i przyjaciół oraz o wsparciu ze strony szkoły, gdyż instytucjonalne wsparcie jest też bardzo ważne.

Przyczyny depresji

Za przyczynę depresji u dzieci i młodzieży uważa się interakcje pomiędzy czynnikami genetycznymi, biologicznymi, rozwojowymi, osobowościowymi, środowiskowymi czy poznawczymi. Czynniki te dzieli się na predysponujące, wyzwalające i podtrzymujące. Do czynników predysponujących zalicza się czynniki osobiste. Od wczesnego dzieciństwa rozwijają się charakterystyczne dla każdego dziecka cechy osobowości. Odgrywają one ważną rolę w radzeniu sobie z trudnymi, stresującymi wydarzeniami w życiu. Niektóre dzieci są bardziej towarzyskie i wytrzymałe od innych, co pozwala im na szybkie aklimatyzowanie się w grupie i pokonywanie przeszkód. Natomiast takie cechy charakteru, jak nieśmiałość, małomówność, skrytość, unikanie konfliktów czy wycofanie, znacznie ograniczają pokonywanie napotykanych trudności, nie sprzyjają również nawiązywaniu znajomości i  adaptowaniu się do nowych sytuacji. Do czynników predysponujących oprócz czynników osobistych zalicza się także czynniki środowiskowe, jak np. chociażby przemoc w rodzinie, niedostępność rodziców/opiekunów z powodu ich choroby somatycznej i psychicznej, społeczna izolacja rodziny, trudna sytuacja materialna rodziny, zaniedbanie.

Pośród czynników wyzwalających, czyli sytuacji aktualnie występujących, warto wspomnieć o konfliktach rodzinnych, przemocy rówieśniczej, odrzuceniu przez grupę rówieśniczą lub poczuciu odrzucenia przez osoby postrzegane jako ważne, brak efektywnego wsparcia ze strony najbliższych, choroby somatyczne. Co warto zauważyć, wymienione przed chwilą czynniki są tylko przykładem czynników wyzwalających. Co natomiast warto zapamiętać, to że czynniki wyzwalające mogą być jednocześnie czynnikami podtrzymującymi zaburzenie depresyjne, czyli takimi, które nasilają i utrwalają objawy depresji. Dlatego niejednokrotnie u osoby młodej ze zdiagnozowaną depresją lub z zaburzeniami lękowo-depresyjnymi występuje konieczność przekierowania nie tylko do psychiatry, ale także na psychoterapię poznawczo-behawioralną oraz całej najbliższej rodziny na terapię systemową. W przypadku depresji dziecięcej mówi się też o charakterze psychogennym choroby, czyli realnych przyczynach zewnętrznych, których suma przeciąża zdolności adaptacyjne psychiki danego dziecka.

Przez lata pojawiało się wiele stereotypowych myśli i spostrzeżeń na temat depresji, które warto cały czas prostować, aby obraz na temat depresji był autentyczny. Prawdą jest, iż osoba w depresji może uśmiechać się, a np. nieprawdą jest, iż osoba w depresji zawsze popełnia samobójstwo. Osoba w depresji może popełnić samobójstwo, ale nie dotyczy to wszystkich osób w depresji i myśli, zamiary i zamierzenia dotyczące samobójstwa także zależą od faktu, czy dana osoba przyjmuje środki farmakologiczne w sposób regularny, czy znajduje się pod opieką specjalisty, czy współpracuje z psychologiem/psychiatrą. Wymieniani są tutaj psycholog, psychiatra oraz psychoterapeuta, jako trzech najczęściej spotykanych specjalistów pomagających danej osobie w procesie leczenia. W obecnych czasach także dzieci kierowane są do procesu psychoterapeutycznego (psychoterapia poznawczo-behawioralna) oraz członkowie rodziny na terapię systemową.

Warto zwrócić uwagę, iż klasyfikacja zaburzeń nastroju i potem samej depresji nie jest zadaniem łatwym, nawet dla diagnosty. Wymaga czasu i szczegółowego zebrania wszystkich informacji. Trzeba pamiętać, że nie każde zaburzenie nastroju jest zaburzeniem depresyjnym. Do zaburzeń nastroju zalicza się epizod nastroju, epizod depresyjny, epizod maniakalny, epizod hipomaniakalny. Jak same nazwy wskazują, do zaburzeń nastroju zalicza się epizody, czyli teoretycznie krótkotrwałe sytuacje, o charakterze niepowtarzającym się. Epizody w tym przypadku trwają od około powyżej tygodnia (epizod maniakalny), do około trzech tygodni (epizod depresyjny). Zatem, czy jest to krótki czas w odniesieniu do pewnych objawów, nie można powiedzieć. Takie objawy mogą bardzo utrudniać, a nawet uniemożliwiać normalne funkcjonowanie, pomimo że trwają, powiedzmy, dwa tygodnie. Należy jednocześnie pamiętać, że często mogą wymagać hospitalizacji.

Do zaburzeń depresyjnych zalicza się: zaburzenia depresyjne (gdzie określa się przyjemniej jeden epizod dużej depresji, bez występujących epizodów manii i hipomanii)., dezorganizujące zaburzenie regulacji nastroju (negatywny nastrój pomiędzy prezentowaną eskalacją złości), dystymię (utrwalone zaburzenia depresyjne), gdzie obserwuje się przynajmniej przez rok objawy depresji u dziecka, bez zaobserwowania okresów podwyższonego nastroju.

Zaburzenia depresyjne a obniżenie nastroju

Warto w tym momencie byłoby się zastanowić, czym różni się w odniesieniu do dziecka zaburzenie depresyjne od obniżonego nastroju oraz w którym przypadku należałoby zareagować od razu, w którym udać się do specjalisty, w którym obserwować dziecko etc.

Smutek, który można określić, jako jedną z podstawowych emocji, można odnieść z całą pewnością do obniżonego nastroju. Obniżony nastrój może dotyczyć zaburzeń nastroju, ale nie musi, gdy nie utrzymuje się przez dłuższy okres czasu. Obniżony nastrój można mieć w  stosunku do pewnej chwilowej sytuacji, która też przemija. Warto też pamiętać, że smutek może trwać od kilku godzin do kilku dni, a zaburzenia depresyjne zawsze trwają o wiele dłużej i  nie powstają z dnia na dzień. 

W zaburzeniach depresyjnych współtowarzyszące objawy to, np. anhedonia (utrata odczuwanej przyjemności), bezsenność lub nadmierna senność, lęk, objawy somatyczne, utrata lub wzmożony apetyt. Zaburzenia depresyjne charakteryzuje występowanie myśli rezygnacyjnych i/lub myśli samobójczych. Wpływem w zakresie codziennych czynności, bo w zaburzeniach depresyjnych obowiązki nie są wykonywane lub z  ogromnym trudem. W depresji osoba czuje się chora, ma trudność w odczuwaniu przyjemności, czy satysfakcji z wykonywanych zadań, zmianę swojego własnego funkcjonowania.

Depresja u dziecka a u nastolatka

Przypatrując się przebiegowi depresji, warto zauważyć, że inne lub trochę inne symptomy występują u dzieci i inne u młodzieży. Młodsze dzieci często dążą do izolacji, widoczny jest u nich niepokój, zmienność energii, wewnętrzne napięcie, trudności w skupieniu uwagi, ale odczuwają też przyjemność w podejmowanych działaniach. U dzieci w wieku przedszkolnym diagnostycznie w przypadku depresji można zaobserwować dodatkowo: zahamowanie reakcji podczas zabawy, drażliwość, trudności w usiedzeniu bez ruchu, zaburzenia łaknienia, napady płaczu i krzyku, mimowolne moczenie się, zanieczyszczanie się kałem. U młodszych dzieci bardzo często występują objawy somatyczne, dlatego nie raz zdarza się, że dziecko wysyłane jest na badania medyczne, które nic nie wykazują, zanim zostanie odesłany z rodzicem na konsultację psychologiczną.

Młodzież okazuje bardziej typowe objawy znane depresji, jak wycofanie się z kontaktów społecznych, choć najczęściej nie wszystkich, uczucie wewnętrznej pustki, brak energii do działania, lęk, niepokój, poczucie winy, wewnętrzne napięcie, spowolnienie psychoruchowe, brak odczuwanej przyjemności, obniżony nastrój, myśli rezygnacyjne, bezsenność lub nadmierna senność, zmiany w sposobie odzywania się, autoagresję, często myśli samobójcze (planowanie, wyobrażanie sobie tej sytuacji, realizowanie zamiarów).

Starając się dokonać charakterystyki bardziej szczegółowej pomiędzy dziećmi w wieku przedszkolnym i w wieku szkolnym, warto odnieść się do sfery funkcji poznawczej, objawów somatycznych, sfery psychicznej, sfery zachowań. Przypatrując się dokładniej dzieciom w  wieku szkolnym, bez odnoszenia się do konkretnych indywidualnych przypadków warto zauważyć, że w sferze zachowań mogą występować:

• utrzymująca się apatia

• melancholia, smutek i przygnębienie

• skłonność do płaczu (szczególnie w przypadku młodszych uczniów)

• izolowanie się dziecka od otoczenia, szukanie samotności, unikanie spotkań z kolegami

• słabsze niż wcześniej przygotowanie do lekcji i ogólne obniżenie poziomu ocen, opuszczanie lekcji, czyli po prostu wagarowanie

• nieprzychodzenie na wyznaczone dodatkowe spotkania w szkole, rezygnacja i wypisywanie się z zajęć nieobowiązkowych, z których wcześniej dziecko chętnie korzystało

• wycofanie, zniechęcenie, czasem zamyślenie, pasywność i niepodejmowanie żadnych inicjatyw lub niechętne angażowanie się w sprawy szkolne

• zmuszanie się do udzielenia odpowiedzi

• wolne tempo pracy

• zachowania aspołeczne (np. spożywanie alkoholu, stosowanie środków psychoaktywnych lub innych używek)

• negatywne nastawienie wobec innych

• niezdolność do odczuwania zadowolenia z różnych pozytywnych sytuacji i zdarzeń

• nierozważne postępowanie, prowokowanie nieszczęśliwych wypadków

• zaniedbywanie swojego wyglądu, bezpieczeństwa, perspektyw na przyszłość, niekiedy próby samookaleczeń (nagle pojawiają się blizny)

• brak sił na mobilizowanie się do wysiłku nie tylko intelektualnego, ale także fizycznego, na przykład podczas zajęć sportowych, a próby mobilizowania ucznia do aktywności nie przynoszą zadowalających rezultatów.

Do objawów somatycznych, które mogą występować w przypadku dziecka ze zdiagnozowaną depresją wyróżnia się:

• zaburzenia łaknienia

• zaburzenia snu

• zaburzenia dotychczasowej aktywności ucznia

• dolegliwości somatyczne

• wahania nastroju

• długotrwały stres

Natomiast w odniesieniu do zaburzeń w sferze funkcji poznawczej warto powiedzieć o:

• spowolnionej reakcji

• braku motywacji do nauki

• niemożności skupienia uwagi

Zaś w sferze psychicznej obserwuje się m.in.: poczucie winy, niskie poczucie własnej wartości, obojętność, pesymizm, poczucie bezsensowności, myśli samobójcze.

Faktem jest, że z symptomami depresyjnymi mogą współwystępować inne choroby. Dlatego nie należy zaniedbywać sprawdzenia ogólnego stanu zdrowia dziecka, aby w ten sposób wykluczyć organiczne przyczyny obniżonego nastroju i spadku energii. Takie objawy może dać np. zaburzenie tarczycy, borelioza, czy schorzenia infekcyjne.

Depresja czy inne zaburzenia?

Należy zwrócić uwagę, że poszczególne symptomy depresyjne występują w niejednym zaburzeniu psychicznym. Np. zaburzenia koncentracji występujące w depresji, charakterystyczne są także dla zaburzeń lękowych, jako konsekwencja nieprawidłowych myśli, czyli zamartwiania się. Zmienny nastrój może być także charakterystyczny nie tylko dla depresji, ale także i dla np. zaburzeń odżywania, gdyż występujący wtedy spadek nastroju powiązany jest z subiektywnym niezadowoleniem własnego wyglądu. Zaburzenia apetytu mogą występować nie tylko w depresji i zaburzeniach odżywania, ale także jako efekt zażywania danej substancji (uzależnienie od substancji). Z kolei zaburzenia snu, też charakterystyczne dla zaburzeń depresyjnych, zwłaszcza u młodzieży, są często spotykane jako skutek uboczny leków w przypadku leczenia zaburzeń nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi. Natomiast np. występujące u dzieci w wieku przedszkolnym zaburzenia łaknienia są  charakterystyczne np. teraz w okresie pandemii, jako objaw zarażenia się Koronawirusem.

Osoby przebywające z dziećmi, ich opiekunowie powinni pamiętać, że jeśli zachowanie dziecka zmieniło się, zmiana jest obserwowalna i utrzymuje się, to warto udać się na konsultację specjalistyczną (psychologiczną/psychiatryczną). Do momentu postawienia diagnozy warto dziecku nie dawać konsekwencji negatywnych, bo to tak, jakby karać za chorobę, a odwołując się do przykładu, to jakby dać dziecku karę za to, że ma temperaturę.

Trzeba pamiętać, że każda choroba członka rodziny, w tym choroba dziecka, wpływa na sposób funkcjonowania całej rodziny. Natomiast jeśli dziecko lubi coś robić wspólnie z rodziną, np. co niedzielę iść na obiad do babci, to nie należy zmieniać przyzwyczajeń rodzinnych z tego względu, że u dziecka stwierdzono depresję. Każda aktywność jest potrzebna, zwłaszcza ta, która w procesie chorobowym jest inicjowana przez samo dziecko. Kluczowe jest, aby rodzice dziecka ściśle współpracowali ze specjalistą. Rodzice/opiekunowie powinni też spędzać z dzieckiem czas bez ciągłego odwoływania się do choroby.

Kiedy zgłosić się do specjalisty?

Do specjalisty rodzic powinien udać się za każdym razem, gdy zauważy u dziecka zmianę zachowania, zwłaszcza zmianę długo utrzymującą się. Na pilną konsultację natomiast należy się udać niezwłocznie, gdy u dziecka pojawią się myśli samobójcze. Do pilnego przyjęcia na oddział psychiatryczny kwalifikuje się dziecko, które w danej chwili posiada myśli i zamiary samobójcze. 

W zakresie depresji pomagają także interwenci kryzysowi, którzy działają bardziej tu i teraz, podejmując konkretne działania w momencie kontaktu z pacjentem i jego rodziną. Działania interwencyjne podejmowane są w sposób natychmiastowy, gdy dana sytuacja tego wymaga. Podczas takiej interwencji dochodzi do koncentracji na kryzysie, który spowodował problem i podczas którego ma dojść do konfrontacji osoby z sytuacją subiektywnie trudną i podjęcia aktywności na rzecz rozwiązania problemu. Takie działanie ma na celu zmienić aktualną destrukcyjną sytuację w jak najkrótszym czasie, w celu np. przygotowania do procesu terapeutycznego.

Dziecko ze zdiagnozowaną depresją, to według prawa oświatowego, dziecko o specjalnym potrzebach edukacyjnych. Jest to dziecko, którego rodzice wraz z zaświadczeniem lekarskim od psychiatry mogą zgłosić się do poradni pedagogiczno-psychologicznej, w celu uzyskania odpowiednich dokumentów, wskazujących dostosowanie materiału nauczania do aktualnych potrzeb psychofizycznych dziecka jako ucznia. Uczeń taki wraz z rodzicami powinien podjąć decyzję, czy i jak informować kolegów o powodach swojej absencji, a przede wszystkim powinna zostać poinformowana Dyrekcja danej placówki edukacyjnej, do której uczęszcza dziecko. Uczniowi z depresją przysługuje możliwość indywidualnej ścieżki nauczania, edukacji domowej, a nawet zwolnienie lekarskie na czas, dopóki stan funkcjonowania dziecka lub nastolatka nie poprawi się, czyli dopóki nie będzie mogło poradzić sobie z wyjściem z domu i byciem wśród ludzi.

Trzeba pamiętać przede wszystkim, że nawet najbardziej szczegółowo napisany artykuł na temat depresji dzieci i młodzieży nie zastąpi profesjonalnej ukierunkowanej diagnostyki, gdyż każdy przypadek jest inny, a każde dziecko na co dzień trochę inaczej funkcjonuje, więc zmiany w jego funkcjonowaniu też będą zupełnie inne. Zaś nieleczona depresja przynosi duże koszta (nie odnosząc się tutaj do kosztów materialnych) dla osoby chorej, dla jej rodziny oraz społeczeństwa. Dlatego tak ważne jest, aby dziecko/nastolatek jak najszybciej uzyskało efektywną pomoc i wsparcie, tak samo, jak i jego bliscy.

Bibliografia:

• K. Ambroziak, A. Kołakowski, K. Siwek. Depresja nastolatków. Gdańsk 2018. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

• J.C. Zorraquino. Depresja u dzieci i młodzieży. Kraków 2002. Nasz Księgarnia Medyczna.

• D. Gromnicka. Depresja. Jak pomóc sobie i bliskim. Warszawa 2012 Wydawca: Edgard. 

• J. Morrison, F. Kathryn, Wywiad diagnostyczny z dziećmi i z młodzieżą. Rozpoznanie zgodne z DSM-5. Kraków 2018. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. 

Na portalu Twój Psycholog znajdziesz także psychologów pracujących z dziećmi i młodzieżą. Jeśli uważasz, że Twoje dziecko potrzebuje pomocy, niezwłocznie zgłoś się do specjalisty.