Obraz i leczenie zaburzeń depresyjnych i lękowych wśród osób starszych

Depresja zaliczana jest do zaburzeń nastroju, co oznacza, że jest zaburzeniem psychicznym. Depresja nie jest gorszym dniem funkcjonowania, nagłym pogorszeniem nastroju, czasowym pogorszeniem funkcjonowania. Owszem, utrudniony zakres funkcjonowania w przypadku depresji może występować czasowo, ale w wyniku procesu leczenia, często i  farmakologicznego i terapeutycznego, ulega poprawie. Należy podkreślić, że depresja nigdy samodzielnie nie mija. Osoba może odczuwać przyjemniejsze emocje, rzadziej towarzyszyć jej smutek, może nawet uśmiechać się, ale to nie znaczy, że objawy depresji minęły. Smutek może trwać od kilku godzin do kilku dni, a zaburzenia depresyjne trwają o wiele dłużej. O tym, że dana osoba cierpiała na depresję, warto pamiętać, gdyż nawet po dłuższym czasie może wystąpić powrót symptomów, także, jeśli przez jakiś czas po zakończeniu procesu leczenia osoba funkcjonowała bezobjawowo.

Na depresję może zachorować każdy - dzieci, młodzież, dorośli, osoby starsze. W przypadku osób starszych proces diagnostyczny i terapeutyczny zarówno zaburzeń depresyjnych, jak i lękowych nie jest łatwy, ale możliwy i przede wszystkim skuteczny. Dlaczego często jest niełatwy? Osoby starsze nie zawsze chętnie współpracują ze specjalistami, z psychologami, psychiatrami. Podczas spotkania niejednokrotnie prezentują swoje przekonania i nawyki, deklarując tylko w sposób powierzchowny współpracę. Zdarza się, że odwołują się do swojego doświadczenia życiowego, np. mówiąc, że taki stan ich funkcjonowania na pewno minie, albo nawiązując do procesu starzenia się - że w tym wieku już tak jest. 

Dlaczego jeszcze nie jest ławy? Osoby starsze doświadczają wielu objawów różnych chorób jednocześnie i tutaj ważna jest praca diagnostyczna określająca, które zaburzenie czy trudność ma wpływ na którą i od której w procesie terapeutycznym trzeba zacząć. Dzieje się tak dlatego, że często symptomy zaburzeń lękowych czy depresyjnych występują np. u osób z otępieniem. Jednocześnie w obniżonym nastroju może występować pogorszenie funkcjonowania w zakresie procesów poznawczych, chociaż obniżony nastrój nie upośledza zdolności poznawczych. Dodatkowo może występować wiele chorób, w których mamy do czynienia z symptomami depresyjnymi, np. zaburzenia działania tarczycy. Bardzo często zdarza się, że objawy występujące u osób starszych nie wyczerpują objawów diagnostycznych, charakterystycznych dla epizodu depresji czy dystymii, dlatego także w terminologii depresji odnoszącej się do osób starszych pojawia się sformułowanie tzw. mała depresja, czyli jakby niepełnoobjawowa depresja, ale o krótszym czasie trwania. 

Zaburzenia lękowe, to szeroka różnorodność zaburzeń. Nie są np. jednorazowym przestraszeniem się czegoś, krótkotrwałym zintensyfikowanym strachem. Także pogorszony zakres funkcjonowania może występować w określonym przedziale czasu, ale w przypadku gdy zostały podjęte działania terapeutyczne i obserwuje się już ich skuteczność. Zaburzenie lękowe nie jest zaburzeniem samoistnie mijającym. Osoba może jednego dnia lepiej funkcjonować, a kolejnego czuć się niczym sparaliżowana w działaniu. Strach trwa kilka chwil, a zaburzenia lękowe o wiele dłużej i towarzyszą w wielu aspektach funkcjonowania z niemożnością powiązania ich z daną sytuacją czy zdarzeniem. Tak jak w wypadku depresji warto pamiętać, że dana osoba cierpiała na zaburzenia lękowe, gdyż może wystąpić powrót symptomów nawet po dłuższym czasie, także, jeśli przez jakiś czas po zakończeniu procesu leczenia osoba funkcjonowała bezobjawowo, a np. samodzielnie bez konsultacji lekarskiej odstawiła leki.

Zaburzenia lękowe także diagnozowane są u dzieci, dorosłych i osób starszych, często współwystępują z depresją. Diagnostyka zaburzeń lękowych u osób starszych dodatkowo nie jest łatwym procesem, gdyż dany pacjent może niechętnie i/lub z dużą nieufnością współpracować ze  specjalistą, może mieć wiele chorób współtowarzyszących i/lub depresję i/lub otępienie.

Zaburzenia depresyjne u osób starszych

Wśród zaburzeń nastroju wyróżnia się np. epizody nastroju, epizod depresyjny, epizod maniakalny, epizod hipomaniakalny, czyli łagodniejszy maniakalny. Natomiast wśród zaburzeń depresyjnych rozróżnia się np. dystymię, dezorganizujące zaburzenia regulacji emocji. Dodatkowo u osób starszych depresję psychotyczną, gdzie pacjent wypowiada urojenia winy i tego, że powinien ponieść konsekwencje, jakąś karę. Niejednokrotnie także występują wtedy omamy i zaburzenia funkcji poznawczych. Im osoba ma więcej lat, tym częściej daje zaobserwować się niepokój, lęk, objawy somatyczne, które mogą wskazywać na objawy depresji nawracającej.

U osób dorosłych mogą występować epizody depresyjne, które nieleczone u tej samej osoby po latach, w starszym wieku, mogą występować jako objawy dystymii, czyli utrwalone zaburzenia depresyjne, które trwają dłużej niż 2 lata. U osób dorosłych mogą także występować utrwalone zaburzenia depresyjne, które w formie objawów dystymii prezentuje już osoba starsza, gdyż wcześniej nie podlegały one procesowi leczenia. 

W zaburzeniach depresyjnych obserwujemy współtowarzyszące objawy, np. anhedonię, czyli utratę odczuwanej przyjemności, zmiany w zakresie senności - nadmierną senność lub bezsenność, rozmaite objawy somatyczne, np. ból głowy, wzmożony apetyt lub jego brak, czy nawet lęk. Osoba czuje się permanentnie zmęczona, nawet jeśli występuje większa ilość snu, jednak po odpoczynku zmęczenie nie mija. Tak naprawdę dany człowiek może wykonywać swoje obowiązki normalnie, lecz wykonuje je z wielkim trudem. Tak więc tylko stereotypowo osoba starsza z  depresją postrzegana jest jako osoba, która nie jest w stanie wykonywać żadnych swoich obowiązków lub zadbać o siebie. Choć i takie przypadki zdarzają się, gdy występuje niemożność zrobienia sobie obiadu czy zakupów. 

Jest to związane z odczuwanymi myślami rezygnacyjnymi. W czasie aktywnego procesu chorobowego jednostka czuje się chora, zdarza się, że udaje się do lekarza rodzinnego opisując objawy somatyczne, a nie jest od razu diagnozowana w kierunku depresji. W najcięższych stadiach depresji należy osobę z depresją postrzegać jako osobę chorą somatycznie, a przede wszystkim nie wykonywać żadnych działań na siłę, jeśli np. chce przeleżeć w łóżku, pozwolić jej na to i współpracować ze specjalistą w celu terapeutycznej zmiany obecnej sytuacji. Można pacjenta co najwyżej zachęcać do podjęcia aktywności. Dlatego w lżejszych epizodach wskazane jest mobilizowanie osoby do wykonywania czynności, nawet w towarzystwie innych osób.

Jeśli u osoby obserwujemy mniejszą aktywność, utrzymujący się obniżony nastrój przez dłuższy czas, ogólne obserwowane zmiany w funkcjonowaniu, należy wesprzeć ją w celu dotarcia do specjalisty, np. psychologa, bo może się okazać, iż jest osobą chorującą na depresję lub na inny zakres zaburzenia. Osoby ze zdiagnozowaną depresją, jak i te z niezdiagnozowaną, mogą np. normalnie uśmiechać się, choć stereotypowo słyszy się, że jeśli dana osoba się uśmiecha, to na pewno nie ma depresji. Dlatego warto reagować na bieżąco na wszelkie zmiany zachowania i poszukać konsultacji u specjalisty. Wsparcie znajomych, przyjaciół, rodziny jest bardzo ważne zarówno w rozpoczęciu procesu leczenia, jak i podczas całego jego trwania.

Depresję należy leczyć, gdyż jest to choroba, która jest ogromnym obciążeniem dla pacjenta, negatywnie wpływa nie tylko na nastrój i funkcjonowanie, ale i na przebieg innych schorzeń, a często istnieje też ryzyko popełnienia samobójstwa, także przez osoby starsze.

Warto pamiętać, że skuteczność reakcji otoczenia, a nie tylko sama obecność, jest bardzo ważna, bo np. w przypadku depresji mogą występować myśli i zamiary samobójcze, a w przypadku manii poczucie wszechmocy. Zamiary zrobienia sobie krzywdy wymagają hospitalizacji, gdyż taka osoba posiada nie tylko myśl, ale i często konkretny plan zrobienia sobie krzywdy. W manii człowiek, będąc przekonany o swojej skuteczności i niezawodności, także może zrobić sobie krzywdę, a nawet pozbawić się życia.

W działaniach terapeutycznych kluczowa jest praca nad schematami myślenia negatywnego, gdzie osoba wszelkie wydarzenia, i obojętne i pozytywne, postrzega w kategoriach negatywnych, gdyż zmiana postrzegania otaczającej rzeczywistości wpływa w sposób bezpośredni na zmiany w zachowaniu. Ważne jest też skuteczne włączenie rodziny w proces leczenia i rozumienie przez nią ograniczeń wynikających z procesu choroby. Proces leczenia oczywiście uzależniony jest od rodzaju depresji i innych chorób współtowarzyszących, gdyż np. w przypadku depresji psychotycznej może być konieczne leczenie farmakologiczne z wykorzystaniem leków i w połączeniu z procesem terapeutycznych oraz psychoedukacją pacjenta i bliskich mu osób.

Zaburzenia lękowe u osób starszych

Lęk jest jedną z powszechnie występujących emocji, lecz zaburzenie lękowe już nie. Pośród zaburzeń lękowych klasyfikacyjnie wyróżnia się np. fobie, zaburzenia lękowe uogólnione, zaburzenia lękowe związane z chorobą lub ogólnie problemami zdrowotnymi, czy zaburzenia z napadami paniki. U osób starszych często diagnozuje się także fobie, czyli irracjonalne, trwałe, powtarzalne w  danych określonych sytuacjach lęki.

W przypadku występowania lęku można zaobserwować zaburzenia koncentracji jako konsekwencję nieprawidłowych myśli, np. nieustannego zamartwiania się, zmienność nastroju czy zaburzenia snu jako efekt przeżywania minionego dnia już po jego zakończeniu.

U osób starszych w porównaniu np. do osób dorosłych występuje często przewaga objawów somatycznych nad objawami np. ciągłego zamartwiania się. Osoby starsze też częściej koncentrują się na trudnościach somatycznych, co powoduje u nich lęk przed chorobą, niesamodzielnością, czy nawet śmiercią, wszechogarniający niepokój, utrudnienie podejmowania decyzji. Czyli objaw somatyczny powoduje subiektywnie trudne emocje oraz myśli, niepokój związany z ewentualną niesamodzielnością, chorobą, czy nawet śmiercią, a to wpływa na niemożność efektywnej reakcji. 

Może dojść do wystąpienia lęku napadowego, czyli takiego bez wystąpienia czynnika wyzwalającego, irracjonalnego, o nagłym początku, gdy np. osoba poczuje nagle, że może mieć zawał, że nie może oddychać, pomimo że nie ma objawów potwierdzających wystąpienie takiej sytuacji. W przypadku lęku napadowego obserwujemy objawy typowe dla napadu paniki, czyli np. utratę kontroli nad sobą, niemożność zmienienia własnych odczuć somatycznych, uczucie przerażenia, czy strach przed śmiercią.

Lęk uogólniony bardzo często obserwowany jest jako nieustanne zamartwianie się, że coś może się wydarzyć, irytacja, zmęczenie, niemożność zrelaksowania się, problemy z koncentracją, zaburzenia snu.

Dlaczego zaburzenia lękowe należy leczyć? Gdyż są ogromnym obciążeniem dla pacjenta, dezorganizującym codzienne funkcjonowanie, nawet uniemożliwiającym wykonanie wielu czynności i też mogące wpływać negatywnie na przebieg innych schorzeń. U takiego pacjenta można obserwować np. przeżywanie uczucia zakłopotania, wszechogarniającego uczucia napięcia i odczucie zagrożenia, unikania bliższych relacji interpersonalnych w przypadku niezapewnienia akceptacji, koncentrowanie się na poczuciu bezpieczeństwa poprzez np. unikanie nowych niepoznanych jeszcze sytuacji, przesadne ocenianie potencjalnych zagrożeń, dlatego np. niepodejmowanie nowych inicjatyw. W zaburzeniach lękowych u osób starszych podobnie jak w chorobie depresyjnej mogą występować problemy z pamięcią. Tylko że np. objawy lękowe mogą występować jako przyczyna trudności z pamięcią, a w depresji trudności z  pamięcią mogą być efektem aktywnej choroby. Dlatego tak ważne jest zapewnienie danej osobie wsparcia specjalistycznego.

Kluczowe w działaniach terapeutycznych jest poprawa funkcjonowania pacjenta, poprzez ustąpienie objawów i zapobieganie nawrotom, czyli konkretne działania terapeutyczne połączone z psychoedukacją pacjenta, gdzie pacjent poznaje swój sposób reakcji i  postępowania. Efektywne są działania farmakologiczne, psychoterapeutyczne, a nawet treningi relaksacyjne, czy treningi funkcji poznawczych, gdzie pacjent zyskuje praktyczne informacje i przekonanie, że jego funkcjonowanie zależy od niego.

Osoby ze zdiagnozowanym zaburzeniem lękowym czy depresją czują się bezbronne, przytłoczone nawet codziennym funkcjonowaniem, zagubione, niejednokrotnie wykazują złość na same siebie lub o swoje utrudnione funkcjonowanie obwiniają otoczenie. Wykazują bezradność wobec własnych odczuć, pogrążają się w poczuciu winy i beznadziejności. Gdy osobie ze zdiagnozowaną depresją towarzyszy nieustanny lęk, niejednokrotnie cierpi i fizycznie, i psychicznie. Dodatkowa trudność występuje, gdy taka osoba nie chce podjąć procesu leczenia, a za swój stan obwiania innych. Wsparcie bliskich jest bardzo ważne, ale odpowiedzialne i efektywne, które nie doprowadza do pogłębiania się symptomów. Ważna na pewno jest cierpliwość, życzliwość, przypominanie choremu o wizytach u specjalistów i regularnym przyjmowaniu leków. Gdyż nawet w przypadku ewidentnej poprawy funkcjonowania zbyt wczesne przerwanie leczenia grozi nawrotem objawów zaburzenia. Nawet jeśli chory zapewnia, że chce być sam, to tendencja do izolacji może być jednym z objawów depresji. Zarówno w zaburzeniach depresyjnych, jak i lękowych należy zapewniać chorego o tym, że  może na nas liczyć, że chcemy go rozumieć, nie będziemy go oceniać, że akceptujemy go, chcemy mu pomóc, (ale też, że za niego nie przejdziemy choroby).

Nawet jeśli dostrzegamy poprawę, należy zachować czujność, jednocześnie jako osoba pomagająca dbając o swój komfort i poczucie bezpieczeństwa. Czyli udzielać wsparcia na tyle, ile jest się w stanie być przy osobie chorej. Nie warto rezygnować z normalnego funkcjonowania, zachowując np. zapraszanie osoby chorej na rodzinne uroczystości, zostawiając jej decyzję o podjęciu ewentualnej aktywności. Nie warto też nieustannie przypominać o chorobie ani też na siłę unikać rozmowy o niej. Osoby takie często wykazują trudność w podejmowaniu decyzji i dlatego częste zadawanie pytań ,,Jak Ci pomóc? Czego potrzebujesz?” może być bezcelowe, gdyż osoba nie zna odpowiedzi na to pytanie, nie rozumie samej siebie i swojego postępowania. Dlatego czasem niestety trzeba podjąć decyzję o wystąpieniu o częściowe ubezwłasnowolnienie dla celów leczenia. Często taka zgodna potrzebna jest tylko w przypadku pogorszenia funkcjonowania człowieka i może być wydana czasowo.

Bibliografia:

• D. Gromnicka. Depresja. Jak pomóc sobie i bliskim, Warszawa 2012. Wydawca: Edgard.

• E. Bourne. Lęk i fobia. Praktyczny podręcznik dla osób z zaburzeniami lękowymi. Kraków 2011. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

• J. Manthorpe, S. Lliffe. Depresja wieku podeszłego. Warszawa 2010. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. 

• M. Cybulski, N. Waszkiewicz. Psychogeriatria. Warszawa 2017. Wydawnictwo Lekarskie PZWL.