Zaburzenie lękowe i depresyjne u dzieci i młodzieży

W poniższym artykule znajdziesz praktyczne informacje dotyczące zaburzeń lękowych i  zaburzeń nastroju występujących u dzieci i młodzieży.

Depresja

Depresja jest zaburzeniem psychicznym, zaliczanym do zaburzeń nastroju.

W przypadku występowania depresji u danej osoby warto obserwować działania tej osoby, zmiany zachowania oraz nie oceniać, a wesprzeć w odbyciu konsultacji u specjalisty.

Nie ma grupy dzieci i młodzieży, która z całą pewnością może zachorować na depresję. Wśród przyczyn występowania depresji u dzieci i młodzieży wymienia się interakcje między czynnikami genetycznymi, rozwojowymi, poznawczymi,  osobowościowymi, a dokładnie rysami osobowości i środowiskowymi. Cechy osobowości  odgrywają ważną rolę w sytuacjach subiektywnie trudnych dla dziecka.  Może występować sytuacja, że np. nieśmiałość powoduje wycofanie się z aktywnych relacji rówieśniczych. W przypadku nieradzenia sobie z sytuacjami stresowymi i pojawiającymi się niepowodzeniami, negatywnymi myślami i niewyrażanymi potrzebami wsparcia, dochodzi do procesu powstawania depresji. Warto podkreślić, że depresja u najmłodszych nie jest niczyją winą ani konsekwencją danej cechy charakteru, gdyż zdarz się, że rodzice stwierdzają: „Pewnie syn zachorował, gdyż jest wrażliwy” albo „córka zachorowała, ponieważ mało o nią dbaliśmy”.

Patrząc diagnostycznie w odniesieniu do dzieci i młodzieży, można stwierdzić, że nie każde zaburzenie nastroju musi być depresją. Do zaburzeń nastroju zalicza się także epizody maniakalne, hipomaniakalne, nastroju - i to nie tylko smutku, ale i szczęścia. Natomiast zawsze te kwestie podczas działań diagnostycznych stwierdza specjalista. Często udając się ze swoim dzieckiem do psychologa, jesteśmy proszeni o konsultację psychiatryczną i na odwrót, gdyż czasami oprócz działań terapeutycznych potrzebne są także działania farmakologiczne. Dlatego należy skorzystać ze wskazań jednego specjalisty i nawet udać do drugiego o innej specjalności, w celu uzyskania efektywniejszego procesu terapeutycznego.

Depresja w przypadku każdej grupy wiekowej, także dzieci, posiada różne oblicza. W  przypadku najmłodszych dystymia, czyli utrwalone zaburzenia depresyjne mogą trwać przez nawet rok, gdzie występuje brak okresów podwyższonego nastroju. Rok. Dla osób dorosłych rok to długi okres - to czas 12 miesięcy aktywności, podejmowania różnych działań. W przypadku dzieci z perspektywy psychologii rozwoju jeden nawet rok ma jeszcze większe znaczenie, gdyż dziecko w ciągu każdego roku życia rozwija się, rozwija swoje kompetencje, m.in. społeczne w relacjach z innymi. Dziecko z depresją wykazuje trudności w funkcjonowaniu z rówieśnikami. Depresja u dzieci może mieć także charakter dezorganizujących zaburzeń regulacji nastroju. To nie jest tak, że dziecko smutne na pewno ma depresję, a dziecko uśmiechnięte, czy zdenerwowane nie ma depresji. Dezorganizujące zaburzenia regulacji nastroju charakteryzują się właśnie tym, iż  podczas negatywnego nastroju występują wybuchy złości. Zatem dziecko prezentujące swoją złość w czynach także może chorować na depresję.

W przypadku zwracania uwagi na depresję u danego dziecka warto pamiętać, że smutek nie jest równy depresji, gdyż smutek trwa średnio od kilku godzin do kilku dni, a zaburzenia depresyjne samoistnie nie mijają po kilku dniach. W niej obserwujemy trwalsze przygnębienie. Osoba smutna czuje smutek i w pewnym wieku potrafi go rozpoznać, nazwać i wyartykułować. Natomiast w depresji osoba czuje się jak osoba chora i niejednokrotnie dzieci zgłaszają konkretne objawy. Dlatego na przykład, zanim zostaną skierowane do psychologa, rodzice wraz z nimi udają się do pediatry lub innego specjalisty, koncentrując się na zgłaszanej przez córkę lub syna dolegliwości somatycznej. Podczas choroby towarzyszy nieustanny spadek energii, nawet gdy zegar wskazał dużą ilość odpoczynku. Zaburzenia depresyjne najogólniej związane są z  myślami rezygnacyjnymi i współwystępującymi objawami, np. nadmierną sennością lub bezsennością, zamianą aktywności w nocy zamiast w dzień, wzmożonym apetytem lub jego utratą, a także objawami somatycznymi, jak np. bólem głowy czy brzucha. Nawet nadmierna ilość snu nie powoduje zwiększonej chęci działania. 

Warto też pamiętać, że obraz depresji u dzieci młodszych różni się od obrazu depresji u młodzieży. Najmłodsi, nawet mając zdiagnozowaną depresję, na ogół potrafią odczuwać przyjemność, podnosi im się nastrój (jednak nie w sposób trwały), a u młodzieży często obserwuje się występujący brak odczuwanej przyjemności. Dzieci młodsze często izolują się od innych osób z otoczenia, przy czym młodzież wycofuje się z większości kontaktów rówieśniczych i rodzinnych, ale nie ze wszystkich. Starsze dzieci często wybierają sobie rówieśników, których informują o swoim samopoczuciu, lub przekazują informacje o  swoich odczuciach np. na forach internetowych, nawet z anonimowych kont. Wszystkie grupy wiekowe dzieci mogą informować o objawach somatycznych, dlatego przeważnie trafiają na wizyty specjalistyczne, o których już pisałam wcześniej. Nie każde dziecko informuje o swoich odczuciach, bo nie w każdym domu rodzinnym rozmawia się o emocjach, a bardziej o zdarzeniach, sytuacjach, poprawie postępowania, konsekwencjach niewłaściwego postępowania. Dziecko, aby wyrazić słowami odczuwane emocje, musi najpierw znać je i rozpoznawać je u siebie w konkretnych sytuacjach, a następnie być wysłuchany w tym zakresie. Co interesujące, u młodszych dzieci ze zdiagnozowaną depresją bardzo często nie występują zaburzenia snu ani zmiany w zakresie długości trwania snu, w odniesieniu do wcześniejszego funkcjonowania. Zmiany związane z bezsennością czy nadmierną sennością bardzo często występują za to u nastolatków. Najmłodsi rzadko też prezentują myśli samobójcze czy zachowania autoagresywne, co daje się zaobserwować u dzieci starszych, często w połączeniu z  wyobrażeniami pozbawienia siebie życia, czy nawet planowaniem realizacji tych myśli. Konkretne planowania realizacji są bezwzględnym wskazaniem do hospitalizacji. W każdym wieku bardzo często towarzyszy lęk i wszechogarniający niepokój.

Panika

Panika jest reakcją, zaliczaną do zaburzeń lękowych.

Należy pamiętać, że np. osoby, która odczuwa atak paniki najlepiej nie zostawiać samej, gdyż wtedy jej procesy poznawcze gorzej funkcjonują.

Panika, jak już zostało powiedziane, jest przykładem reakcji, zaliczanym do zaburzeń lękowych. Natomiast zaburzenia lękowe mogą mieć wiele obrazów występowania, o czym należy pamiętać podczas obserwacji funkcjonowania dziecka, gdyż do zaburzeń lękowych zalicza się także fobię społeczną, fobię przed konkretnymi przedmiotami i sytuacjami, czyli tzw. fobię swoistą, zaburzenia lękowe uogólnione, czy nawet mutyzm wybiórczy.

Nie ma także grupy dzieci i młodzieży, w której można by z całym prawdopodobieństwem wykluczyć, że nigdy nie wystąpią u osób z tej grupy zaburzenia z napadami paniki. Można jedynie wyodrębnić osoby bardziej narażone na wystąpienie paniki i będą to osoby po urazach psychicznych czy po silnych przeżyciach. 

Może wystąpić sytuacja, iż dziecko bez umiejętności wyrażenia trudnych dla siebie emocji w wyniku urazu psychicznego prezentuje objawy paniki.

Objawy paniki mogą być konsekwencją nieprawidłowych, nawet destrukcyjnych myśli, np. zamartwiania się, koncentrowania się na tym, co przykre, a nawet traumatyczne, powracanie w myślach do przeszłości w wyobrażaniu sobie przyszłości. Zmienność nastroju, która występuje w zaburzeniach lękowych i niemożność zrozumienia swojego postępowania i swoich reakcji może np. spotęgować atak paniki. W porównaniu do depresji  w zaburzeniach lękowych zaburzenia apetytu praktycznie nie występują, chociaż zdarza się, iż na skutek traumatycznego przeżycia dane dziecko informuje, że nie jest w ogóle głodne. Zaburzenia snu w przypadku ataków paniki, czy nawet ogólnie mówiąc zaburzeń lękowych, są najczęściej konsekwencją zdarzeń kończącego się dnia, powracania w myślach do nich, pobudzenia aktywności procesów poznawczych.

Zaburzenie lękowe, a zaburzenia nastroju

Warto zauważyć, iż zarówno zaburzenia lękowe, jak i zaburzenia nastroju u dzieci i młodzieży, mogą prezentować się w rozmaity sposób i według klasyfikacji być rozmaicie zdefiniowane. Jednocześnie depresja u dzieci w różnym wieku może wyglądać zupełnie inaczej, tak samo, jak i zdiagnozowana depresja u rówieśników może mieć odmienne symptomy. Zaburzenia z  napadami paniki charakteryzują się mniejszą różnorodnością objawów w stosunku do wieku, choć nie zawsze muszą występować pełnoobjawowe.

Zaburzenia depresyjne u dzieci, zwłaszcza w odniesieniu do nastolatków diagnozuje się w  ostatnich latach częściej, a nie rzadziej, dlatego należy reagować i konsultować się ze specjalistami. Im szybciej rozpoczęty zostanie proces leczenia, tym może być krótszy, a tym samym dziecko krócej będzie czuło się niekomfortowo.

Co ważne nie należy wyciągać konsekwencji wobec dziecka chorego na depresję za objawy choroby, czyli np. za to, że nie mógł wstać z łóżka, bo to tak, jakby ukarać dziecko, za to, że  dostało katar. Tak samo nie wyciągamy konsekwencji za atak paniki, tylko staramy się współpracować z dzieckiem, aby te ataki paniki były jak najrzadsze. Zarówno objawy depresji, jak i atak paniki nie są czymś przyjemnym dla dziecka. Warto też pamiętać, iż to, że dziecko ma zdiagnozowaną np. depresję czy zaburzenie lękowe z napadami paniki, nie oznacza, że rodzice powinni wyłączać je z aktywności. Nie warto zmieniać przyzwyczajeń (np. niedzielny obiad rodzinny u babci), a zwłaszcza tych, które dotychczas sprawiały dziecku przyjemność, gdyż  może przyjąć to jako karę za swoje zachowanie. Należy pamiętać, że  każda choroba dziecka i każde zaburzenie wpływają na funkcjonowanie całej rodziny, wszystkich jej członków. Warto też spędzać czas wolny, relaksować się. W przypadku zarówno zaburzeń lękowych, czyli np. zaburzeń z napadami paniki, czy innych zaburzeń zaliczanych do grupy zaburzeń lękowych, jak i jakichkolwiek zaburzeń nastroju kluczowy jest kontakt ze specjalistą. Tym bardziej że proces diagnostyczny w przypadku dzieci i młodzieży nie jest łatwy, z uwagi na występujące łączone trudności.  W obecnych czasach zwiększa się liczba dzieci ze zdiagnozowanym Zespołem Aspergera, a wraz z Zespołem Aspergera mogą występować dodatkowe trudności, tj.: zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, zaburzenia zachowania, zaburzenia depresyjne, zaburzenia lękowe, czy zaburzenia obsesyjno-kompulsywne  Dlatego bardzo często proces diagnostyczny jest wieloetapowy, a działania terapeutyczne podejmowane są równocześnie, tak samo, jak i psychoedukacje w stosunku do dziecka, aby rozumiało siebie, swoje emocje, myśli, zachowania i wsparcie dla rodziców. Dodatkowo proces diagnostyczny dzieci i młodzieży nie jest łatwy ze względu na procesy rozwojowe, możliwą dynamikę zmian i w mniejszym stopniu możliwy wgląd w samego siebie.  Dlatego też warto rozwijać u dzieci umiejętności emocjonalno-społeczne.

Bibliografia:

• K. Ambroziak, A. Kołakowski, K. Siwek. Depresja nastolatków. Gdańsk 2018. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

• J.C. Zorraquino. Depresja u dzieci i młodzieży. Kraków 2002. Nasz Księgarnia Medyczna.

• D. Gromnicka. Depresja. Jak pomóc sobie i bliskim. Warszawa 2012 Wydawca: Edgard. 

• J. Morrison, F. Kathryn, Wywiad diagnostyczny z dziećmi i z młodzieżą. Rozpoznanie zgodne z DSM-5. Kraków 2018. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.