Skąd bierze się lęk i niepokój w diagnozie choroby?

Jesteśmy na co dzień przyzwyczajeni do planowania: pracy, diety, sportu, hobby -   kontroli nad swoim życiem i ciałem. Każda choroba somatyczna lub psychiczna – odbiera nam to przynajmniej częściowo i na określony  czas albo na zawsze. Jednak najsilniejszy wpływ ma choroba nowotworowa – szczególnie ze względu na jej nieprzewidywalność i liczbę możliwych strat, w tym życia. Warto natomiast pamiętać i normalizować fakt, że statystycznie u co trzeciej osoby w Polsce rozwinie się nowotwór, natomiast wśród nich wyzdrowieje 75-90%, które podejmą się leczenia. 

Istotnym czynnikiem, który wpływa na emocjonalne przeżywanie własnej choroby, ma jej poznawcza reprezentacja – czyli subiektywny obraz choroby. To myśli i obrazy, które pojawiają się w głowie, gdy słyszymy słowa „rak”, „nowotwór złośliwy”, „choroba onkologiczna”. Zależy to silnie od posiadanych przez nas wiadomości, kontaktu z osobami chorymi i przede wszystkim – osobistych doświadczeń. Inaczej na własną diagnozę zareaguje osoba, której rodzice zmarli na nowotwór złośliwy oraz osoba, której ktoś bliski otrzymał skuteczne leczenie. Prawdopodobnie pierwsza osoba będzie kojarzyć słowa „rak” ze śmiercią, bólem i brakiem kontroli – a zatem będzie odczuwać silny lęk, druga zaś może skojarzyć to samo słowo z leczeniem i wyrzeczeniami, ale lęk ten będzie dużo mniejszy. 

Wśród wielu oszacowań statystycznych na świecie, przyjmuje się, że 25-30% pacjentów cierpi w związku z psychologicznymi zaburzeniami związanymi z nowotworem.

Na początku diagnostyki, w nowym szpitalu, czekając w kolejkach, pojawiają się myśli związane z ryzykiem utraty zdrowia lub życia, więc rośnie potrzeba bezpieczeństwa, która – niezaspokojona rodzi lęk. Zmniejsza się on bardzo często w momencie podjęcia leczenia – ponieważ podejmuję kontrolę i jestem aktywny w procesie leczenia. 

Czasami większy niepokój może wzbudzać sposób leczenia: operacja chirurgiczna, chemioterapia, radioterapia, hormonoterapia, immunoterapia, leczenie biologiczne – i związane z nimi przekonania, a nie - możliwe skutki choroby. 

W literaturze psychoonkologicznej oraz badaniach dominuje obraz silnych reakcji lękowych w momencie diagnozy, wynikające najczęściej z braku rzetelnych informacji medycznych na temat stanu zdrowia, metod leczenia i perspektyw na wyzdrowienie. Dlatego też najsilniejszym czynnikiem, który na początku może wpłynąć na zmniejszenie dolegliwości lękowych, jest psychoedukacja pacjenta i wprowadzenie przez lekarza w realia leczenia onkologicznego w Polsce. 

Poznawcza reprezentacja choroby

Poznawcza reprezentacja choroby bywa w literaturze stosowana zamiennie z subiektywnym obrazem choroby – czyli tym, jak Pacjent wyobraża sobie własne chorowanie, w oparciu o obraz choroby i leczenia. Leventhal i inni naukowcy zaobserwowali, że to, co najsilniej wpływa na reprezentację choroby, to: 1. Przyczyny choroby (myśli na temat czynników biologicznych, środowiskowych czy emocjonalnych, które mogły wpłynąć na pojawienie się choroby)

2. Konsekwencje choroby (myśli na temat wpływu choroby na jakość życia)

3. Identyfikacja choroby (wiedza na temat choroby, czym jest i jakie powoduje objawy)

4. Przebieg choroby (myśli na temat przebiegu i czasu trwania choroby)

5. Możliwość wyleczenia/kontroli choroby (myśli o możliwości kontroli i skuteczności leczenia) 

Reakcje emocjonalne

Wśród reakcji na diagnozę choroby nowotworowej dominuje: szok, lęk, dezorganizacja, blokada dostępu informacji (zawężenie poznawcze wynikające z kryzysu), zaprzeczanie, poczucie bezradności, ale i obecny może być stoicki spokój oraz optymizm.

Najczęściej jednak obserwuje się dominację czterech reakcji emocjonalnych na diagnozę: lęk, gniew, poczucie winy i smutek. 

• Lęk – jest emocją, która pojawia się naturalnie w sytuacji mniej sprecyzowanego, mało prawdopodobnego lub w ogóle nieokreślonego niebezpieczeństwa. To oczekiwanie przyszłego zagrożenia, częściej wiąże się z napięciem mięśniowym i czujnością mającą na celu przygotowanie się na przyszłe niebezpieczeństwo, a także z ostrożnymi, unikającymi zachowaniami. Adekwatnie do sytuacji zdrowotnej – jeżeli pacjent postrzega chorobę jako silne zagrożenie. Należy jednak różnicować adaptacyjną reakcję lękową od jej patologicznej formy, która może rozwinąć się w zaburzenia adaptacyjne lub zaburzenia lękowe. Podstawą jest najczęściej czas i adekwatność utrzymywania się lęku. W wypowiedziach pojawiają się, np. „ta choroba zniszczy mi życie”, „na pewno umrę”, „stracę wszystko, nad czym tak silnie pracowałam”.

• Gniew – jest emocją, która pojawia się, gdy pacjent czuje się zaatakowany. Może dominować w reakcji psychologicznej, jeżeli pacjent uważa chorobę za karę/krzywdę, jaką wyrządza mu życie lub inni ludzie. To reakcja na wrażenie, że coś lub ktoś znęca się nad nim. Może to również być złość na siebie – za np. brak regularnych kontroli u lekarza. W wypowiedziach pojawiają się, np. „powinni wykryć to wcześniej!”, „ci lekarze są beznadziejni!”.

• Poczucie winy – jest reakcją emocjonalną podobną do gniewu, jednak w tej sytuacji pacjent znajduje winę przede wszystkim w sobie.  To obwinianie wyłącznie siebie za pojawienie się choroby i umniejszanie czynników zewnętrznych. Czasami pacjent może, zamiast szukać wsparcia bliskich w chorobie, szukać go w sobie. W wypowiedziach pojawiają się, np. „To wszystko przeze mnie, paliłem papierosy, to mam za swoje”, „jestem dla rodziny ciężarem”.

• Smutek – jest emocją, która pojawia się w reakcji na utratę fizyczną lub niematerialną. Część strat wskutek choroby jest oczywista: utrata sił, energii, czasu czy włosów. Inna część już zależy od funkcjonowania pacjenta: samoocena, relacje, pasje. W wypowiedziach pojawiają się, np. „Już nigdy nie będę taka, jak przed chorobą”, „Nie będę mógł mieć biologicznych dzieci”.

J. H. Rowland wymienił wśród czynników mogących wpłynąć na trudności (nasilony gniew, lęk i smutek) w radzeniu sobie z diagnozą i chorobą następujące elementy:

• Izolację społeczną (brak relacji)

• Niski status ekonomiczny

• Aktywne uzależnienie od substancji psychoaktywnych

• Wcześniejsze trudności w zakresie zdrowia psychicznego

• Wcześniejsze traumatyczne doświadczenia choroby nowotworowej w środowisku

• Aktywna żałoba po bliskiej osobie

• Sztywność poznawcza i brak elastyczności psychologicznej 

• Pesymistyczna postawa wobec życia

• Nadmiar obowiązków

• Traumatyczne doświadczenia w przeszłości

Style przystosowania do choroby

Wśród stylów reakcji na chorobę nowotworową zaobserwowano również obecność możliwych reakcji konstruktywnych i destruktywnych postaw takich jak: zaabsorbowanie lękowe, duch walki, bezradność-beznadziejność, pozytywne przewartościowanie czy też unikanie i zaprzeczanie. 

Obecność aktywnych strategii zmagania się z chorobą (pozytywne przewartościowanie i duch walki) wpływa na lepsze rokowanie, mniejszą ilość nawrotów i zdecydowanie lepszą jakość życia, w porównaniu z pasywnym nastawieniem do choroby (bezradność–beznadziejność, zaabsorbowanie lękowe).

Destruktywne reakcje

Zaabsorbowanie lękowe – pacjent traktuje chorobę jako potężne zagrożenie, a w emocjonalności dominuje lęk. W funkcjonowaniu poznawczym dominuje zamartwianie się i katastrofizacja. Może spędzać nadmiarową ilość czasu na poszukiwaniu informacji o chorobie i leczeniu, ale również szukać alternatywnych metod leczenia. Wśród typowych stwierdzeń pacjentów z taką postawą usłyszymy: „Nie poradzę sobie z tym, nie wiem, co mnie czeka”, „Cały czas mam wrażenie, że ta choroba wróci”, „Nie mogę w to uwierzyć, że trafiło na mnie.”..

Bezradność – beznadziejność – pacjent traktuje chorobę jako ogromne zagrożenie, że utraci w pełni zdrowie lub życie. Ma przekonanie o tym, że nie ma żadnej kontroli nad sytuacją, nie stosuje aktywnych strategii radzenia sobie. Wśród typowych stwierdzeń pacjentów z taką postawą usłyszymy: „Po co dalej żyć”, „To nie ma żadnego sensu”, „Ta choroba mnie zabije”.

Konstruktywne reakcje

Pozytywne przewartościowanie – pacjent traktuje chorobę jako trudność do rozwiązania. Pacjent dokonuje przeorganizowania problemu choroby w taki sposób, aby przy jednoczesnej świadomości powagi sytuacji odnajdywać nadzieję i radość. Wśród typowych stwierdzeń pacjentów z taką postawą usłyszymy: „Choroba obróciła moje życie o 180 stopni, wiem już teraz, że ważniejsza od pracy jest moja rodzina”, „Dzięki chorobie dostrzegam piękno małych rzeczy”.

Duch walki – pacjent uznaje chorobę za wyzwanie i ma nadzieję na skuteczne leczenie. Przyjmuje postawę aktywną: szuka informacji o chorobie wśród sprawdzonych źródeł, bierze aktywny udział w procesie leczenia, stosuje się do zaleceń: lekarzy, fizjoterapeutów, dietetyków, pielęgniarek i psychologów. Wśród potrzeb dominuje zapotrzebowanie na informacje i potrzeba współdecydowania o leczeniu. Przebudowa życia, nowe cele i wartości, uczestnictwo w grupie wsparcia. Wśród typowych stwierdzeń pacjentów z taką postawą usłyszymy: „Żyję jak dawniej”, „Leczenie jest zadaniem do wykonania”, „Nie myślę za dużo o chorobie – wyleczę się i wracam do pracy”.

Niezależnie jednak od dominującego stylu przystosowania do choroby czy emocji obecnych przy diagnozie – ważny jest dostęp do informacji o chorobie i możliwościach leczenia. W sytuacji utrzymujących się objawów psychopatologicznych konieczna może być interwencja psychologa, psychonkologa, specjalisty psychologii klinicznej, psychoterapeuty lub lekarza psychiatry. 

Należy również normalizować stosowanie farmakoterapii jako interwencji czasowej, często niezbędnej w procesie adaptacji do choroby onkologicznej, lub jako wsparcie w radzeniu sobie z nieprzyjemnymi skutkami ubocznymi leczenia.

Obok reakcji emocjonalnych Pacjenta, nie wolno zapominać również o rodzinie, która w bywa nazywana „pacjentem drugiego rzutu”. Diagnoza choroby może znacznie zaburzyć różne role społeczne jakie realizuje pacjent, oraz zaburzyć strukturę i funkcjonowanie rodziny, która musi się przeorganizować, a to często wymaga czasu i interwencji specjalisty z zakresu zdrowia psychicznego – najlepiej psychologa, psychoterapeuty systemowego. 

Należy jednak pamiętać, że podstawą do interwencji psychologicznej jest zgoda Pacjenta. Bez motywacji własnej interwencje psychologiczne mogą okazać się nieskuteczne. 

Osoby zainteresowane tematyką psychoonkologii zachęcam do lektury książek wskazanych w poniższej bibliografii.

Bibliografia:

Dorfmüller, M., Dietzfelbinger, H., Abbrederis, K., Agathos, M., Arnold, W. H., Bumeder, I., Burghofer, K., Fittkau-Tönnesmann, B., Frick, E., Frör, P., Gallenberger, S., Graubner, U. B., Greiff, P., Grischke, E.-M., Hermelink, K., Herschbach, P., Hesselbarth, B., Heußner, P., Kappauf, H., … Żukrowski, P. (2019). Psychoonkologia: Diagnostyka, Metody Terapeutyczne. Edra Urban & Partner. 

Juczyński, Z. (2012). Narzędzia pomiaru W Promocji I Psychologii Zdrowia. Pracownia Testów Psychologicznych. 

Moorey, S., Greer, S., & Klimaszewska, M. (2007). Terapia poznawczo-behawioralna osób z chorobą nowotworową. Alliance Press. 

Nerenz, D. R., Leventhal, H., & Love, R. R. (1982). Factors contributing to emotional distress during cancer chemotherapy. Cancer, 50(5), 1020–1027. https://doi.org/10.1002/1097-0142(19820901)50:5<1020::aid-cncr2820500534>3.0.co;2-j 

Rogiewicz, M. (2015). Praktyczny Podręcznik Psychoonkologii Dorosłych. Medycyna Praktyczna. 

Stuntz, E. C., Linehan, M. M., & Kasprzyk, A. (2023). Radzić Sobie Z rakiem: Jak Zapanować nad Emocjami I Odzyskać Nadzieję. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. 

Ulaniecka, N. (2021). Doświadczanie Choroby nowotworowej: Aspekty Psychospołeczne. Wydawnictwo Naukowe UAM. 

Walden-Gałuszko, K. de. (2015). Psychoonkologia W Praktyce Klinicznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL.