Diagnoza ADHD zarówno u dzieci, jak i osób dorosłych jest trudna, ponieważ objawy tego zaburzenia są również naturalnymi cechami wszystkich ludzi. Czasami każdemu zdarza się być nieuważnym, szybko się nudzić i działać w sposób nieprzemyślany, impulsywny, co powoduje kłopoty lub nieprzyjemne sytuacje. Podobnie każdy przejawia znacznie więcej entuzjazmu i jest bardziej pobudzony, jeśli działa pod wpływem stresu.  Rzetelna diagnoza wymaga więc ustalenia nie tyle obecności objawów, ile ich nasilenia. Diagnoza ADHD nie powinna być postawiona na podstawie jednej wizyty, a cały proces diagnostyczny wymaga pracy interdyscyplinarnego zespołu specjalistów złożonego z: psychologa, psychiatry, czasami psychoterapeuty oraz lekarzy innych specjalności, np. neurologa.

Trudności diagnostyczne 

Osoby diagnozujące ADHD powinny zwrócić uwagę na następujące problemy (Szaniawska M., 2010):

1. Kryteria diagnostyczne mogą pasować do każdego. Zwłaszcza jeśli dana osoba przeżywa kryzys, ma gorszy czas, doświadcza poczucia niedocenienia, gorzej funkcjonuje lub doznała jakiejś porażki. W takich przypadkach ludzie często szukają wyjaśnienia swoich niepowodzeń w różnych chorobach psychicznych. Łatwiej jest pogodzić się z niepowodzeniem, gdy przyczyna jest niezależna – „to nie moja wina, po prostu cierpię na ADHD i dlatego mi w życiu nie wychodzi”.

2. Ludzie  łatwo przypisują sobie ADHD, gdyż wiele symptomów tego zaburzenia składa się na obraz innych zaburzeń psychicznych. W prawie każdym zaburzeniu występuje przynajmniej jeden z objawów, który jest związany ze słabą koncentracją uwagi, nadruchliwością lub impulsywnością.

3. ADHD nie jest więc rozpoznaniem jakościowym (występuje lub nie), ale ilościowym (objawy występują prawie u każdego, ważne jest, z jakim nasileniem) – nie pytamy, czy dany symptom występuje, ale jak często i jaki może mieć wpływ na życie osoby diagnozowanej.

4.  W przypadku osób dorosłych należy uwzględnić kilka dodatkowych czynników, które czynią diagnozę ADHD szczególnie trudną:

• pacjent musi przypomnieć sobie swój sposób funkcjonowania w dzieciństwie,

• większość osób korzysta ze swojej pamięci, a nie z zapisków, nagrań czy opinii psychologicznych bez względu na to, czy informacje te są uzyskane bezpośrednio, czy pośrednio (kwestionariusze diagnostyczne) od pacjenta, mogą być one nierzetelne,

• zalecane jest zebranie wywiadu od rodziców lub opiekunów pacjenta z okresu dzieciństwa.

5. Diagnoza na podstawie jedynie skal samoobserwacji jest nierzetelna (Murphy K.R., Gordon M.,2009). Niektórzy diagności kwestionują wiarygodność informacji retrospektywnych uzyskanych od samych pacjentów (Shaffer D., 1994). Informacji na temat objawów powinni udzielać pacjenci, ale także (jeśli to możliwe) ich bliscy: rodzice, rodzeństwo, partnerzy, przyjaciele itd. – ważne, by byli to ludzie, którzy na co dzień spędzają lub spędzali z pacjentem sporo czasu (Spencer T.J., Adler L., 2005).

6. Z ADHD bardzo często współwystępują inne zaburzenia psychiczne, co zamazuje obraz objawów i trudności w funkcjonowaniu pacjenta. Z tego względu konieczne jest zdiagnozowanie wszystkich problemów psychologicznych i psychiatrycznych pacjenta, w tym ewentualnych zaburzeń osobowości.

7. Wiele zaburzeń psychicznych ma swój początek w wieku nastoletnim lub na początku dorosłości. Oznacza to, że diagnosta musi wykluczyć więcej zaburzeń przypominających ADHD u osoby dorosłej, niż w przypadku dzieci. Badania sugerują, że osoba diagnozująca powinna przede wszystkim zwrócić uwagę na następujące zaburzenia i problemy (Szaniawska M., 2010):

• osobowość borderline i inne zaburzenia osobowości,

• choroba afektywna dwubiegunowa I lub II typu,

• cyklotymia,

• depresja,

• uzależnienia,

• lęk uogólniony,

• zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (OCD),

• objawy prodromalne schizofrenii,

• wczesny początek choroby Alzheimera,

• następstwa poważnych urazów głowy.

Osoby z takimi rozpoznaniami mogą spełniać wiele kryteriów diagnostycznych ADHD.

8. Wiele chorób somatycznych może również dawać objawy zachowania podobne do tych, które prezentują osoby zmagające się z ADHD. Są to: nadczynność i niedoczynność tarczycy, cukrzyca, poważne problemy z sercem, dolegliwości związane z okresem menopauzy, niedożywienie i inne choroby. W takich przypadkach konieczne jest zaplanowanie dodatkowych konsultacji medycznych i wykluczenie tych dolegliwości (Barkley R.A., 2009).

9. W przypadku osób dorosłych istnieje większe prawdopodobieństwo wystąpienia różnych traumatycznych lub stresujących zdarzeń. Zdarzenia takie jak rozwód, długotrwałe problemy finansowe, problemy zdrowotne lub inne poważne zmiany w życiu mogą w sposób istotny wpływać na zdolności poznawcze i tym samym powodować długotrwałe kłopoty z zapamiętywaniem oraz koncentracją uwagi (Murphy K.R., Gordon M., 2009). W takim wypadku diagnosta musi rozważyć rozpoznanie zaburzeń adaptacyjnych lub PTSD/ASD.

10. Bardzo trudno jest także niekiedy ocenić stopień trudności funkcjonowania osoby badanej.  W przypadku dorosłych zakres wymagań jest bardzo zróżnicowany – jeśli  ktoś od dłuższego czasu nie pracuje, a finansami domowymi zajmuje się inna osoba lub ktoś ma wolny zawód i nie podejmuje się zadań, w których potrzebne są planowanie, czytanie lub inne aktywności wymagające koncentracji uwagi, nie będzie potrafił oszacować swoich trudności w tych obszarach.

11. Dużą trudność w diagnozowaniu ADHD u osób dorosłych sprawia nastawienie osoby udzielającej informacji - pacjenta, który dąży do potwierdzenia lub wykluczenia diagnozy. Wielu pacjentów przychodzi po przestudiowaniu różnych stron w internecie z wypunktowanymi cechami i zachowaniami charakterystycznymi dla ADHD. Wiedza na temat zaburzenia może w sposób znaczący wpływać na adekwatność informacji przekazywanych osobie diagnozującej (Murphy K.R., Gordon M., 2009),  tym bardziej że pacjent może na siłę doszukiwać się tych cech w sobie. 

Różnice między ADHD, ADD oraz SCT

Diagnosta powinien wziąć również pod uwagę podobne do siebie zaburzenia dotyczące zaburzeń koncentracji uwagi:

• podtyp ADHD z przewagą deficytów uwagi 

• ADD (Attention Deficit Disorder) lub zespół deficytu uwagi - cechujące się w odróżnieniu od ADHD brakiem hiperaktywności i znacznie mniejszą impulsywnością zachowania

• SCT (Sluggish Cognitive Tempo) - powolne tempo kognitywne związane z trudnością w skierowaniu uwagi na konkretne działania z towarzyszącą apatią i wycofaniem, nazywane przez niektórych badaczy CDD (Concentration Deficit Disorder), to zaburzenie nie jest ujęte w klasyfikacji medycznej DSM-5.

W kilku ostatnich latach dynamicznie rozwinęła się koncepcja dotycząca powolnego tempa kognitywnego (sluggish cognitive tempo, SCT) (Kupnicka Z., Poraj G., Kaźmierski J., 2017). Objawy SCT obserwuje się u pacjentów cierpiących m.in. na ADHD, depresję i zaburzenia lękowe. Trwają obecnie badania naukowe nad tym, czy adekwatne jest uznanie SCT za czynnik transdiagnostyczny, czy też konieczne jest utworzenie odrębnego diagnostycznego kryterium zaburzeń z deficytem koncentracji (concentration deficit disorder, CDD) w odróżnieniu od zaburzeń z deficytem uwagi (atention deficit disorder, ADD). Dowiedziono, że objawy SCT współwystępują z podtypem ADHD z przewagą deficytów uwagi, jednak w niektórych przypadkach mogą stanowić odmienną jednostkę diagnostyczną.

Objawy SCT wyodrębnione do tej pory głównie u dzieci przez badaczy to (Kupnicka Z., Poraj G., Kaźmierski J., 2017): 

• skłonność do nadmiernego fantazjowania, 

• skłonność do wpatrywania się w coś,

• powolna motoryka, apatia lub uczucie zmęczenia, 

• trudności z przetwarzaniem informacji,

• skłonność do bycia nieprzytomnym, zdezorientowanym, zagubionym we własnych myślach – „życie w swoim świecie”,

• gubienie wątku wypowiedzi,

• puste spojrzenie w przestrzeń,

• senność w ciągu dnia,

• "zamglenie umysłowe".

Różnica między ADHD a SCT polega na tym, że podczas gdy pacjenci z SCT wykazują trudności w skierowaniu uwagi na konkretne działanie, osoby z ADHD mają problem z jej utrzymaniem, szczególnie przy zadaniach wymagających dużego wysiłku intelektualnego. Kolejne cechy różnicujące ADHD od SCT to niska odporność na dystraktory, częste pomijanie szczegółów, trudność z przestrzeganiem instrukcji, zapominanie i problemy z organizacją działania, które dominują u osób z ADHD.

Szczególną różnicą jest fakt, że pacjenci z ADHD charakteryzują się znaczną wrażliwością układu nagrody, natomiast pacjenci z SCT wykazują większą podatność na karę (Becker S. P.,Leopold D.R.,Burns G.L., 2016). Jeżeli osoba z diagnozą ADHD nie reaguje na leki psychostymulujące, warto rozważyć diagnozę SCT (Wietecha L, Williams D, Shaywitz S.,2013). Należy jednak zaznaczyć, że w przypadku SCT zbyt mało badań przeprowadzono jeszcze w grupie dorosłych.

Szczegółowy wywiad

Wywiad z pacjentem dostarcza diagnoście informacji na temat stanu zdrowia fizycznego i psychicznego pacjenta, jego zachowania w pracy, domu, życia zawodowego, rozwoju od okresu wczesnego dzieciństwa, przebiegu edukacji, poczucia własnej wartości, kontaktów społecznych i relacji z bliskimi. 

Wywiad możemy podzielić ze względu na:

• charakterystykę objawów, 

• wywiad ogólny (wszystkie potencjalne problemy psychiczne),

• wywiad medyczny (nastrój, pytanie o lęki, obsesje, kompulsje),

• wywiad rozwojowy (pytania o ciążę matki, poród, okres niemowlęcy, kroki milowe, rozwój w sferze motorycznej - charakterystyczne pominięcie fazy raczkowania, rozwój w sferze komunikacyjnej i społecznej; trudności współwystępujące w wieku rozwojowym - np. trudny temperament, dziecko wysoko wrażliwe, nadwrażliwość sensoryczna), 

• wywiad rodzinny (dane uzyskane od rodziców, rodzeństwa, bliskich członków rodziny, przyjaciół),

• wywiad dotyczący obecnego funkcjonowania, trybu i higieny życia, np. tendencje do intensywnych doznań oraz ryzykownych zachowań, zwłaszcza agresywna i ryzykowna jazda autem lub innym pojazdem,

• wywiad dotyczący uzależnień (środki psychoaktywne, narkotyki, alkohol, środki stymulujące - osoby z ADHD mają większą tendencję do uzależnień),

• wywiad dotyczący edukacji/pracy - pytanie o zdiagnozowaną dysleksję, dysortografię, dyspraksję, zaburzenia przetwarzania słuchowego, 

• wywiad dotyczący występowania zaburzeń współwystępujących, np. depresji czy zaburzeń lękowych.

Szczegółowo przeprowadzona rozmowa umożliwia ustalenie historii pacjenta i służy:

• zebraniu informacji na temat funkcjonowania obecnie i w dzieciństwie,

• stwierdzeniu trudności w codziennym funkcjonowaniu spowodowanych objawami ADHD ,

• stwierdzeniu gotowości do wprowadzenia zmian,

• stwierdzeniu odczuwania cierpienia lub większego dyskomfortu,

• ustaleniu celów i wyobrażeń pacjenta dotyczących procesu leczenia, 

• poznaniu wcześniej używanych metod przez pacjenta w celu poradzenia sobie z problemem,

• zebraniu informacji o wcześniej podjętych terapiach,

• zebraniu informacji o wcześniej uzyskanym wsparciu medycznym (np. karty leczenia, opinie lekarskie, inne diagnozy, np. diagnozy z okresu dzieciństwa w kierunku dysleksji, dysortografii, zaburzeń integracji sensorycznej),

• stwierdzeniu na jakie inne choroby, w tym somatyczne, cierpi pacjent,

• przeprowadzeniu wywiadu na temat objawów występujących w rodzinie (u rodziców, dziadków, rodzeństwa, własnych dzieci).

Należy wziąć pod uwagę, że wywiad z członkami rodziny może być utrudniony i nie uda się pozyskać wszystkich informacji z otoczenia pacjenta. Dane uzyskane od partnera i członków rodziny powinny być używane przede wszystkim do uzupełnienia obrazu, jaki przedstawia sam pacjent, aby uzyskać jak najdokładniejszy obraz jego sytuacji. Takie dane mogą być pomocne przy ustaleniu diagnozy w dzieciństwie. 

Wielu pacjentów może mieć problemy z przypomnieniem sobie swoich zachowań z przeszłości. Wiele osób pamięta dość dobrze okres między 10. a 12. rokiem życia; okres wcześniejszy często pozostaje w pamięci zamazany. Po uzyskaniu informacji od wszystkich osób, przeprowadzający wywiad powinien podjąć decyzję o obecności, bądź nieobecności każdego kryterium w dzieciństwie, jak i w dorosłości. J

Jeśli nie jest możliwe przeprowadzenie wywiadu z rodziną, należy przy ocenie objawów oprzeć się tylko o dane uzyskane od samego pacjenta. Przeprowadzający wywiad może wspomóc się przy ocenie objawów raportami szkolnymi, które mogą dać informacje co do ewentualnej obecności symptomów, zauważonych podczas lekcji przez nauczycieli. Objawy mogą być uznane za klinicznie istotne, jeśli były cięższe i/lub pojawiały się częściej niż u rówieśników pacjenta, bądź jeśli przyczyniały się do utrudnienia jego funkcjonowania. 

Obserwacja zachowania 

Diagnosta powinien obserwować zachowanie pacjenta podczas spotkań i pomiędzy spotkaniami, np. przychodzenie na czas, kontakt z osobą między jednym a drugim spotkaniem. Aby rozpoznać ADHD, stopień objawów musi wykraczać poza granice zmienności oczekiwanych dla danego wieku, możliwości intelektualnych oraz wpływać na funkcjonowanie społeczne (Nowogrodzka A., 2023).  W zachowaniu pacjenta obserwuje się głównie trzy objawy osiowe o różnym stopniu nasilenia: deficyty uwagi, nadpobudliwość psychoruchową oraz nadmierna impulsywność.

Pierwszy z objawów – deficyty uwagi – odnosi się do trudności w skoncentrowaniu na zadaniu, jego szczegółach, co może się ujawniać zarówno w czasie zabawy, jak i wykonywania zadań szkolnych. Zadania wymagające dłuższego wysiłku umysłowego sprawiają znaczne trudności, w związku z tym często są niechętnie realizowane. Ponadto obserwuje się trudności w organizacji, zapominanie o obowiązkach, a także gubienie przedmiotów, które są potrzebne do wykonania zadania. Osoba przejawiająca objawy uwagowe sprawia wrażenie, jakby nie słuchała, często też nie stosuje się do instrukcji. 

Drugi z objawów - nadaktywność - wiąże się z nadmierną aktywnością ruchową w postaci niespokojnych ruchów rąk czy stóp, przesadnego biegania, wstawania z miejsca w sytuacjach wymagających samokontroli. Obserwuje się również trudności w podejmowaniu spokojnej zabawy lub wypoczynku. U osób dorosłych nadaktywność może się ograniczać jedynie do poczucia niepokoju ruchowego.  

Trzeci z objawów - impulsywność - to skłonność do natychmiastowego reagowania na pojawiające się bodźce, bez planowania, brania pod uwagę konsekwencji oraz skutków podjętego działania, np. impulsywne zakupy lub nieprzemyślane decyzje finansowe oraz inwestycyjne w postaci brania kilku pożyczek jednocześnie, wtrącanie się w sprawy innych osób, częste przerywanie wypowiedzi, zdominowanie rozmówców, zachowania nietaktowne.

Dla rozpoznania deficytu uwagi z nadaktywnością ważne jest występowanie opisanych zachowań w różnych środowiskach i sytuacjach. Specyfika zachowania i reakcji może być zmienna w zależności od okoliczności i wymagań oraz warunków otoczenia. 

Zachowania związane z objawami nadaktywności są na tyle znaczące, że budzą dyskomfort obserwatora jeszcze przed bezpośrednią interakcją. Zostało to potwierdzone w badaniach, w których grupa osób dorosłych obserwowała aktorkę prezentującą zachowania charakterystyczne dla osób z objawami nadpobudliwości. Oglądanie przygotowanego w ten sposób 20-minutowego filmu budziło negatywne nastawienie, wrogi afekt oraz mniejszą sympatię do aktorki niż oglądanie podobnego nagrania z zachowaniami neutralnymi. W podobnym badaniu osoby niewidzące oceniały jakość interakcji z osobami mającymi objawy impulsywności. Po jednominutowym kontakcie badani oceniali osoby z objawami nadpobudliwości gorzej niż osoby z grupy bez zaburzeń (Canu W.H., Carlson C.L., 2003).

Objawy u osób dorosłych mogą być trudne do zweryfikowania i najlepiej, aby diagnosta pozyskał informacje wśród rodziców lub przyjaciół pacjenta z czasów szkolnych. Jeśli nie ma takich możliwości, pacjent powinien zasięgnąć informacji wcześniej u wspomnianych osób. 

Podczas badania diagnosta powinien zaobserwować, że osoba badana gubi się w pytaniu, ponieważ nie słucha uważnie. Często prosi o powtórzenie pytania lub gubi wątek wypowiedzi i przeskakuje łatwo na inny temat. Jest podczas badania zbyt rozmowna, wręcz gadatliwa. 

Podczas badania diagnosta może zaobserwować, że osoba badana siedzi niespokojnie na krześle lub fotelu, często zmienia miejsce lub bawi się jakimś przedmiotem, który ma pod ręką. Może też bawić się często włosami. Osoba badana może reagować gwałtownie na to, co powie jej diagnosta, może również nie zgadzać się z wynikiem testu i podważać informacje uzyskane od badającego. 

Dobór testów

Wśród najczęściej stosowanych obecnie testów diagnostycznych do rozpoznania objawów ADHD u dorosłych należą: Kwestionariusz DIVA-5 dotyczący zachowania w okresie dorosłości i dzieciństwa, Kwestionariusz ASRSV1.1  służący do samooceny oraz do oceny przez otoczenie, rodziców, partnerów lub inne osoby z najbliższego otoczenia pacjenta. Kolejnym kwestionariuszem do samooceny i oceny przez otoczenie jest Conners' Adult ADHD Rating Scales (CAARS). Pomocniczo stosowane są również testy osobowości np. MMPI-2 oraz testy do badania funkcji poznawczych, jak uwaga np. MOXO oraz inne testy, jak komputerowy test Stroopa, Stanford - Binet 5 (tylko skale pamięci roboczej), WAIS-R (tylko skala pamięć i odporność na dystraktory), test D2 do szybkości spostrzegania, TUS - Test Uwagi i Spostrzegawczości.

Jako uzupełnienie badania stosuje się również testy neuropsychologiczne, jak test Sortowania Kart z Wisconsin do pomiaru funkcji wykonawczych, CVLT - Kalifornijski test uczenia się językowego, Test figury złożonej Rey'a oraz CTT - Kolorowy test połączeń.

Bardzo istotne jest przeprowadzenie u pacjenta ogólnego badania psychiatrycznego, ustalającego ewentualną obecność innych chorób, objawów, bądź zaburzeń. Należy wziąć pod uwagę do diagnozy różnicowej zaburzenia współwystępujące, najczęściej pojawiające się obok ADHD. Są to stany lękowe, depresja i zaburzenia afektywne dwubiegunowe, nadużywanie alkoholu i narkotyków i inne uzależnienia, problemy ze snem oraz zaburzenia osobowości. Pacjenci powinni być przebadani pod kątem obecności tych wszystkich zaburzeń. Jest to konieczne w celu uzyskania kompletnego obrazu liczby i rodzaju objawów, z którymi pacjent z ADHD ma do czynienia; jest to też konieczne w celu przeprowadzenia poprawnej diagnostyki różnicującej dla ADHD w wieku dorosłym, aby wykluczyć inne choroby psychiczne jako przyczyny „objawów ADHD” u osób dorosłych.

Podsumowanie

Podsumowując, psycholog - diagnosta powinien zwrócić szczególną uwagę podczas procesu diagnostycznego na następujące problemy:

• Objawy ADHD mogą pokrywać się z objawami innych zaburzeń, 

• Należy przeprowadzić diagnozę różnicową w kierunku zaburzeń osobowości borderline, CHAD, spektrum autyzmu, PTSD,

• Należy wziąć pod uwagę częste współwystępowanie ADHD z zaburzeniami depresyjnymi i lękowymi, które wpływają na obniżenie koncentracji i problemy z zapamiętywaniem, 

• Najczęściej na diagnozę zgłaszają się osoby cierpiące z powodu impulsywności, problemów z regulacją emocji, osoby zmagające się z prokrastynacją, osoby nadużywające środki psychoaktywne,

• U dorosłych pacjentów z ADHD zapadalność na choroby somatyczne i śmiertelność są wyższe niż u dorosłych osób zdrowych. U dzieci tak duża zależność nie występuje. Jest to spowodowane nie tylko tym, że osoby dorosłe z ADHD częściej uczestniczą w wypadkach, nieszczęśliwych zdarzeniach, częściej dochodzi u nich do zranienia, urazów ze względu na nieuwagę. Częściej występują u nich choroby uwarunkowane niewłaściwym trybem życia, co wywołuje, np. pierwotne nadciśnienie tętnicze, chorobę wieńcową, zespół metaboliczny. Mają większą trudność z przywiązywaniem wagi do dbałości o własne  zdrowie, co przejawia się w nieprawidłowym odżywianiu, w ryzykownych zachowaniach seksualnych, nadużywaniu substancji psychotropowych (Leibson CL, Katusic SK, Barbaresi WJ, Ransom J, O’Brien PC., 2001). U osób z ADHD częściej rozpoznawane są choroby: przewodu pokarmowego, skóry, układu odpornościowego, neurologiczne, układu oddechowego, metaboliczne, choroby krwi, zaburzenia słuchu, bóle głowy i brzucha, zmęczenie, atopowe zapalenie skóry, zaburzenia snu, choroby autoimmunologiczne, alergie (Gaidamowicz R. i in., 2018),

• Typowy pacjent z ADHD może leczyć się od wielu lat, przyjmuje zazwyczaj leki antydepresyjne SSRI, skarży się na brak skupienia od zawsze, często cierpi na zaburzenia snu i regulacji rytmu okołodobowego; często miał postawionych wiele różnych diagnoz,

• Podczas badania pacjent może być nadmiernie gadatliwy, może mówić nieprecyzyjnie, starając się jednocześnie nadmiernie tłumaczyć; może gubić wątek pytania lub nie dosłuchać do końca,

• W dzieciństwie pacjent mógł otrzymać diagnozę z Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w kierunku dysleksji, dysortografii, dyspraksji lub zaburzeń przetwarzania słuchowego, o co warto zapytać podczas wywiadu. 

Bibliografia:

1. Barkley R.A.: Attention Deficit Hyperactivity Disorder in Adults. The Latest Assessment and Treatment Strategies. Jones and Bartlett Publishers, Sudbury, Massachusetts 2009

2. Becker S. P.,Leopold D.R.,Burns G.L. et al.: The internal, external, and diagnostic validity of sluggish cognitive tempo: a meta-analysis and critical review. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 2016; 55: 163–178

3. Canu W.H., Carlson C.L. Differences in heterosocial behavior and outcomes of ADHD-symptomatic subtypes in a college sample. J Atten Disord 2003; 6: 123-133

4. Gaidamowicz R. i in., ADHD – plaga XXI wieku?, Psychiatr. Pol. 2018; 52(2): 298–299

5.Kupnicka Z., Poraj G., Kaźmierski J., ADHD u osób dorosłych – rozpoznawanie, przyczyny i skutki, Psychiatr Psychol Klin 2017, 17 (3), p. 195-202

6. Leibson CL, Katusic SK, Barbaresi WJ, Ransom J, O’Brien PC. Use and costs of medical care for children and adolescents with and without attention-deficit/hyperactivity disorder. JAMA. 2001; 285(1): 60–66

7. Murphy K.R., Gordon M.: Assessment of adults with ADHD. W: Barkley R.A. (red.): Attention-Deficit Hyperactivity Disorder. A handbook for Diagnosis and Treatment. Guilford Press, New York, London 2009

8. Nowogrodzka A ,  ADHD – co w dorosłości? Opis objawów i wybranych obszarów funkcjonowania osób dorosłych z deficytem uwagi i nadaktywnością, Neuropsychiatria i Neuropsychologia 2023; 18, 3–4: 117–126

9. Shaffer D.: Attention-deficit hyperactivity disorder in adults. Am. J. Psychiatry 1994; 151: 633-638

10. Spencer T.J., Adler L.: Podejście diagnostyczne do zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi u dorosłych. Psychiatria po Dyplomie 2005; 2: 28-33

11. Szaniawska M., Trudna diagnoza – dylematy rzetelnej oceny ADHD u dorosłych pacjentów. Część I. Obraz kliniczny, trudności diagnostyczne, leczenie, PSYCHIATR. PSYCHOL. KLIN. 2010, 10 (3), p. 207-208

12. Wietecha L, Williams D, Shaywitz S et al.: Atomoxetine improved attention in children and adolescents with attention-deficit/hyperactivity disorder and dyslexia in a 16 week, acute, randomized, doubleblind trial. J Child Adolesc Psychopharmacol 2013; 23: 605–613