Obalamy memy o ADHD. Rozmowa z dr Zuzanną Rosą

Czy wystarczy u kolegi zaobserwować gadatliwość, czy zawalanie terminów, żeby lekką ręką  przypisać ADHD? O szkodliwości pochopnych diagnoz i różnicach między objawami typowymi a niekoniecznie specyficznymi wyłącznie dla ADHD porozmawiamy w poniższym artykule.

W sieci krąży wiele haseł z rolek i filmików obrazujących codzienność osoby z ADHD. Niektóre bazują na indywidualnych doświadczeniach osób, które mają diagnozę, jak np.: 

„Masz ADHD, jeśli:

• odgadujesz, co będzie działo się dalej w akcji filmu,

• łatwo cię zranić i ciągle analizujesz, co ktoś powiedział,

• wchodzisz do pokoju i zapominasz, po co przyszłaś,

• podczas nauki nagle sprzątasz cały pokój, 

• scrollujesz TikToka i jednocześnie słuchasz podcastu,

• zaczynasz milion rzeczy i kończysz jedną,

• masz problem z utrzymaniem porządku”.

Co Ty na to Zuzanna?

Z: Te wymienione cechy mogą być faktycznie związane z ADHD, ale nie możemy na nie patrzeć wybiórczo. Ważne, żeby brać pod uwagę całe spektrum objawów, w którym różnorodne trudności się kumulują. Nie każdy wie, że objawy ADHD są specyficzne i niespecyficzne. Niespecyficzne, to takie, które nie są charakterystyczne wyłącznie dla ADHD, a często współwystępują i mogą być kryterium pomocniczym w diagnozie. Mogą być związane z innymi zaburzeniami lub być też cechą osobniczą, np. hyperfokus (nadmierne skupienie, trudność z ukierunkowaniem uwagi). Objawy wymienione w dobrze znanym kwestionariuszu diagnostycznym DIVA zdarzają się każdemu. Wszystkim zdarza się coś zapomnieć, zgubić, przypalić garnek, nie oddzwonić do kogoś. Objawy ADHD mogą w ograniczonym zakresie występować w całej populacji, a o zaburzeniu mówimy, gdy ich nasilenie osiągnie pewne ekstremum.

Natomiast objawy specyficzne, typowe dla ADHD, to chociażby trudności wykonawcze, np. związane z poczuciem czasu, planowaniem, unikaniem trudnych, nudnych lub długotrwałych zadań. I tutaj trzeba być jednak ostrożnym, bo wymienione trudności mogą również wynikać z przyczyn pozaADHDowych.

Tzn., że można mieć, np. hyperfokus i nie mieć ADHD?

Z: Tak. I odwrotnie. Nie trzeba mieć hiperfokusu, żeby mieć stwierdzone ADHD. Dotychczasowe badania, chociaż mamy ich jeszcze mało, nie wykazały istotnych różnic odnośnie skłonności do wpadania w stan hiperskupienia między dorosłymi z ADHD a grupą kontrolną (2020).

Jakie są zatem inne objawy niespecyficzne?

Z: Jest ich sporo, do najważniejszych należą: błądzenie myślami, chwiejność emocjonalna, podwyższona częstotliwość zmian nastroju w ciągu dnia, trudności ze snem, temperament cyklotymiczny, niestabilna samoocena, nadwrażliwość na odrzucenie, słomiany zapał, wysokie zapotrzebowanie na stymulację. 

Przyjrzyjmy się bliżej tym pojęciom:

• Błądzenie myślami, czyli kierowanie uwagi na myśli niezwiązane z sytuacją, związane  jest z większą aktywnością sieci wzbudzeń domyślnych (DMN, ang. default mode network). 

Mózg każdego człowieka ma skłonność do błądzenia, co często u ludzi z ADHD jest nasilone bardziej niż u osób bez tego zaburzenia, ale może też występować po prostu w związku ze zmęczeniem, przeciążeniem, zmartwieniami, obniżonym nastrojem czy nieciekawym zadaniem. DMN aktywuje się w czasie spoczynku, gdy nie jesteśmy zaangażowani w zadania wymagające uwagi zewnętrznej. Wtedy więcej myślimy o sobie, o przeszłości i przyszłości, poddajemy refleksji nasze zachowania, wspominamy dane osoby i ich uczucia. Może być związana z wyższą kreatywnością, bo to w jej przestrzeni zachodzi generowanie nowych pomysłów czy rozwiązywanie problemów w sposób nieszablonowy. Nie każdy, kto często „myśli o niebieskich migdałach” odznacza się neuroróżnorodnością (2015, 2017, 2018).

• Chwiejność emocjonalna nazywana inaczej deficytem regulacji emocji (krótki lont, częsta zmienność emocji w ciągu dnia, wysoka drażliwość, niska tolerancja frustracji), może być charakterystyczna dla wielu trudności i zaburzeń. Może też wynikać z niestabilnej samooceny, która z kolei ma swoje źródło w negatywnych komunikatach, które docierały do uszu w okresie dzieciństwa. William Dodson, autor koncepcji nadwrażliwości na odrzucenie, szacuje, że osoba z ADHD przed 12 r.ż. otrzyma 20 tys. więcej negatywnych komentarzy niż dziecko neurotypowe - co ma swoje źródło w normach społeczno-kulturowych. Z chwiejnością emocjonalną zazębia się tzw. temperament cyklotymiczny, który charakteryzuje się zmianami energii i motywacji w przedziale kilkudniowym, górkami i dołkami, które mogą utrudniać życie. Są to zmiany losowe nieuzależnione od warunków zewnętrznych. 

• Trudności ze snem ma nawet 80% osób z ADHD (2016) ze względu na opóźnienie rytmu dobowego i tzw. chronotyp sowy. Jednocześnie z bezsennością borykają się osoby również neurotypowe. 

• Słomiany zapał, czyli początkowy entuzjazm i zapał zamienia się w rezygnację przy pierwszych trudnościach. Może on wynikać z impulsu, gdzie decyzja o rozpoczęciu działania została podjęta spontanicznie, bez głębszego zastanowienia nad wymaganiami i konsekwencjami. Może też być związana z nieprzemyślaną strategią, która z powodu swoich braków, nie może być długoterminowa. I tutaj podobnie, słomiany zapał nie jest zjawiskiem charakterystycznym tylko dla osób z ADHD, chociaż u nich właśnie błądzenie myślami może powodować nadmiar pomysłów. Słomiany zapał może występować u szerokiej grupy osób w różnych kontekstach, związanych z cechami osobowości, stanem psychicznym, etapem rozwoju czy sytuacją życiową. Kluczem do jego przezwyciężenia jest rozwijanie umiejętności planowania, samodyscypliny oraz motywacji wewnętrznej.

• Wysokie zapotrzebowanie na stymulację jest charakterystyczne dla części osób z ADHD, ale również nie tylko dla nich. Z takiej tendencji może wynikać duża potrzeba zmian, skłonność do zachowań ryzykownych, nadużywanie substancji psychoaktywnych. Niejednokrotnie, w sposób nadmiarowy, stymulacji poszukują też osoby z zaburzeniami osobowości (Sternat i in., 2018).

To wszystko jest bardzo ciekawe. A czy można mieć temperament, który przypomina ADHD (cechy takie jak żwawość, gadulstwo, poszukiwanie nowości, chaotyczność itp.), ale nie mieć ADHD? Powiedz coś więcej.

Z: Tak, istnieje typ temperamentu zwany hipertymicznym. Osoby z takim temperamentem zazwyczaj są w dobrym humorze, optymistyczne, odczuwają euforię i entuzjazm bez wyraźnej przyczyny, są energiczne, aktywne, angażują się w wiele projektów, lubią towarzystwo ludzi, są spontaniczne, podejmują szybkie decyzje bez przemyślenia, rzadko odczuwają zwątpienie, mogą potrzebować mniej snu niż inni. Sprawiają wrażenie, jakby były nadpobudliwe. Jednak takie cechy to za mało, żeby stwierdzić u kogoś ADHD. Co ciekawe, ADHD częściej idzie w parze z osobami o temperamencie cyklotymicznym, gdzie widoczna jest większa zmienność nastroju. 

Na zakończenie

Szerzenie w sieci informacji przez osoby, które nie są specjalistami zdrowia psychicznego, może być szkodliwe, ponieważ takie upraszczanie wiedzy wzmacnia błędne przekonania od ADHD, że to po prostu „chaos w głowie” lub „bycie rozstrzepanym”. 

Osoby, które zmagają się z tym zaburzeniem, przeżywają realne trudności na przestrzeni całego swojego życia i chociaż posiadają swoje mocne strony, w które ich neuroróżnorodność może jakoś zasilać, to niezaprzeczalnie w wielu aspektach, zwłaszcza tych wykonawczych, cierpią i dlatego zgłaszają się po pomoc do specjalistów. Na pewno nie jest wskazane diagnozowanie się samemu albo z kolegą_żanką. 

Bibliografia:

Bozhilova, N. S., Michelini, G., Kuntsi, J., & Asherson, P. (2018). Mind wandering perspective on attention-deficit/hyperactivity disorder. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 92, 464–476. 

Franklin, M. S., Mrazek, M. D., Anderson, C. L., Johnston, C., Smallwood, J., Kingstone, A., & Schooler, J. W. (2017). Tracking distraction: The relationship between mind-wandering, meta-awareness, and ADHD symptomatology. Journal of Attention Disorders, 21(6), 475–486. 

Groen, Y., Priegnitz, U., Fuermaier, A. B. M., Tucha, L., Tucha, O., Aschenbrenner, S., Weisbrod, M., & Garcia Pimenta, M. (2020). Testing the relation between ADHD and hyperfocus experiences. Research in Developmental Disabilities, 107, 103789. 

Seli, P., Cheyne, J. A., Xu, M., Purdon, C., & Smilek, D. (2015). Motivation, intentionality, and mind wandering: Implications for assessments of task-unrelated thought. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 41(5), 1417–1425. 

Sternat, T., Fotinos, K., Fine, A., Epstein, I., & Katzman, M. A. (2018). Low hedonic tone and attention-deficit hyperactivity disorder: Risk factors for treatment resistance in depressed adults. Neuropsychiatric Disease and Treatment, 14, 2379–2387. 

Asherson, P., Buitelaar, J., Faraone, S. V., & Rohde, L. A. (2016). Adult attention-deficit hyperactivity disorder: Key conceptual issues. The Lancet Psychiatry, 3(6), 568–578. 

Wachsman, M. (2023, January 11). Half of the most popular TikTok videos about ADHD are misleading, study finds. ADDitude. https://www.additudemag.com/tiktok-videos-about-adhd-misleading-study/

Williams, C. (2022, March 31). TikTok ADHD videos: Self-diagnosis, support, and the risks of viral mental health content. ADDitude. https://www.additudemag.com/tiktok-adhd-videos-self-diagnosis-support/