Czy wsparcie psychoonkologa ma sens?

Diagnoza nowotworowa to jedno z najbardziej stresujących wydarzeń w życiu człowieka. Towarzyszą temu pytania, na które trudno znaleźć jednoznaczne odpowiedzi: Czy będę w stanie przejść przez terapię? Jak zmieni się moje życie? Co stanie się z moją rodziną?

Mimo to w systemach opieki zdrowotnej wsparcie psychologiczne nadal bywa traktowane jako dodatek, a nie integralna część leczenia onkologicznego (Holland & Weiss, 2020). Lekarze koncentrują się głównie na aspektach medycznych - diagnostyce, chemioterapii, radioterapii, chirurgii - podczas gdy stan emocjonalny pacjenta często pozostaje na marginesie. W wielu placówkach brakuje specjalistów, a pacjenci często nie mają świadomości, że mogą (i powinni) korzystać z pomocy psychologicznej. Co więcej, wśród części lekarzy wciąż pokutuje przekonanie, że głównym celem terapii jest eliminacja nowotworu, a aspekty psychologiczne to sprawa drugorzędna (Montgomery et al., 2020) bądź - niestety - nieistniejąca.

Psychika w chorobie nowotworowej

Diagnoza nowotworowa wpływa na codzienność pacjenta - zmienia jego sposób myślenia, codzienne funkcjonowanie, relacje z bliskimi i plany na przyszłość. Pierwszą reakcją często jest szok i niedowierzanie, które stopniowo przeradzają się w lęk, gniew, smutek lub przygnębienie. Dla wielu osób diagnoza jest równoznaczna z poczuciem utraty kontroli nad własnym życiem. Dotychczasowe priorytety zostają odsunięte na dalszy plan, a w ich miejsce pojawia się konieczność zmierzenia się z leczeniem, niepewnością i możliwymi konsekwencjami choroby. 

Pacjenci często zastanawiają się, jak będzie wyglądała ich przyszłość, czy będą w stanie przetrwać leczenie, a jeśli tak - jak zmieni się ich codzienność po zakończeniu terapii. Często pojawia się tzw. katastrofizowanie, czyli myślenie o najgorszych możliwych scenariuszach przeróżnych sytuacji. Pacjent często przestaje żyć bieżącą chwilą, na rzecz lęku o potencjalną przyszłość. Inni natomiast doświadczają frustracji wynikającej z konieczności podporządkowania się rytmowi leczenia, utraty niezależności i zmniejszenia swojej roli w codziennym życiu. 

Niepewność dotycząca przyszłości jest jednym z najtrudniejszych aspektów życia z chorobą nowotworową. Nawet jeśli leczenie przynosi pozytywne efekty, wielu pacjentów żyje w ciągłym lęku przed nawrotem choroby. Strach przed śmiercią, choć często przemilczany, jest obecny w myślach wielu osób chorych, zwłaszcza gdy nowotwór jest zaawansowany. W psychoonkologii stosuje się różne techniki terapeutyczne, które pomagają pacjentom radzić sobie z tym lękiem - między innymi terapię akceptacji i zaangażowania (ACT), która uczy koncentrowania się na teraźniejszości i odnajdywania wartości w życiu. 

O roli psychoonkologa w tych zmaganiach przeczytasz dalej!

Wsparcie społeczne w chorobie nowotworowej 

Choroba nowotworowa to doświadczenie, które w ogromnym stopniu wpływa na relacje pacjenta z otoczeniem. Diagnoza często zmienia sposób, w jaki chory postrzega siebie i innych, a także to, jak jest odbierany przez swoje środowisko. Jedni pacjenci spotykają się ze wsparciem, które dodaje im sił, inni natomiast doświadczają niezrozumienia lub nawet izolacji. Wsparcie społeczne odgrywa kluczową rolę w procesie dostosowywania się do nowej rzeczywistości i może mieć bezpośredni wpływ na jakość życia pacjenta, jego stan emocjonalny, a nawet skuteczność leczenia (Cohen & Wills, 1985). Właściwe wsparcia może pomóc pacjentowi odnaleźć poczucie bezpieczeństwa i stabilności w sytuacji, która wydaje się być nieprzewidywalna.

Zdarza się również, że osoby chore zaczynają unikać kontaktu z bliskimi, czując się niezrozumiane lub nie chcąc obciążać ich swoimi problemami. Niektórzy doświadczają poczucia winy. Obawiają się, że choroba wpłynęła negatywnie na ich rodzinę, zmieniła życie partnera, dzieci czy przyjaciół. Jeżeli jednak pacjenci doświadczają większego wsparcia ze strony rodziny i przyjaciół, pomaga im to lepiej znosić terapię. Inni natomiast zauważają, że niektóre osoby z ich otoczenia zaczynają się dystansować - często nie z powodu braku troski, ale ze strachu przed konfrontacją z chorobą i niewiedzy, jak się zachować. Czasem zdarza się, że rodzina i przyjaciele oferują nadmierne współczucie, co sprawia, że pacjent czuje się jeszcze bardziej wyobcowany. Wsparcie psychoonkologiczne pomaga pacjentom i ich bliskim znaleźć równowagę w komunikacji i lepiej zrozumieć emocjonalne potrzeby każdej ze stron.

• Rodzina najczęściej stanowi pierwsze i najważniejsze źródło wsparcia dla pacjenta. To właśnie najbliżsi często przejmują rolę opiekunów, pomagają w organizacji leczenia, towarzyszą podczas wizyt lekarskich i dają choremu poczucie, że nie jest sam w swojej walce. Dobrze funkcjonujące relacje rodzinne mogą stanowić czynnik ochronny, zmniejszając poziom stresu pacjenta i pomagając mu lepiej przystosować się do nowej sytuacji. Jednocześnie jednak partnerzy, dzieci czy rodzice chorego często doświadczają lęku, niepewności i przemęczenia wynikającego z długotrwałej opieki nad bliską osobą (Northouse et al., 2018). Wsparcie psychologiczne może pomóc rodzinom w znalezieniu równowagi, tak by ich pomoc dla pacjenta była skuteczna, a jednocześnie nie prowadziła do wypalenia emocjonalnego.

• Nie każdy pacjent ma jednak wokół siebie wspierającą rodzinę. W takich sytuacjach ogromną rolę mogą odegrać przyjaciele i dalsi znajomi. Dla niektórych pacjentów nowotwór staje się momentem weryfikacji relacji - część znajomych odsuwa się, nie wiedząc, jak rozmawiać o chorobie, ale inni angażują się bardziej niż kiedykolwiek wcześniej. Warto uświadamiać pacjentom, że mogą otwarcie mówić o swoich potrzebach i wyznaczać granice w kontaktach społecznych. Jeśli ktoś nie czuje się na siłach, by odpowiadać na częste pytania znajomych lub wysłuchiwać niechcianych rad, ma prawo to zakomunikować. Kluczowe jest, by wsparcie było dostosowane do indywidualnych potrzeb pacjenta. Nie każdy potrzebuje intensywnych rozmów czy częstych spotkań, niektórzy czerpią siłę z samej obecności bliskich. Najważniejsze jest, by pacjent nie czuł się samotny w swoim doświadczeniu choroby i miał świadomość, że może liczyć na realną pomoc na różnych poziomach: emocjonalnym i praktycznym.

• Oprócz rodziny i przyjaciół ważnym źródłem pomocy są grupy wsparcia, które łączą osoby znajdujące się w podobnej sytuacji. Spotkania z innymi pacjentami mogą dać ogromne poczucie wspólnoty i zrozumienia, którego czasem trudno oczekiwać od osób zdrowych. Badania pokazują, że pacjenci uczestniczący w grupach wsparcia często wykazują wyższy poziom radzenia sobie ze stresem i lepszą adaptację do choroby niż ci, którzy nie mają kontaktu z osobami o podobnych doświadczeniach (Spiegel et al., 1989). W grupach pacjenci mogą dzielić się swoimi obawami, sukcesami w leczeniu i strategiami radzenia sobie z trudnościami dnia codziennego, co sprawia, że choroba staje się mniej samotnym doświadczeniem.

• Nie można zapominać o wsparciu profesjonalnym, które obejmuje pomoc psychologów, psychoonkologów i psychoterapeutów. Specjaliści mogą pomóc pacjentom w przepracowaniu lęku, wycofania i innych trudnych emocji, które często pojawiają się w trakcie leczenia nowotworowego. Terapia poznawczo-behawioralna, terapia akceptacji i zaangażowania (ACT) oraz interwencje oparte na mindfulness, czy również interwencje kryzysowe są często stosowane w psychoonkologii i mogą realnie poprawić jakość życia pacjentów (Carlson et al., 2019).

Niestety, pomimo rosnącej świadomości znaczenia wsparcia psychologicznego w leczeniu onkologicznym, wielu pacjentów wciąż nie korzysta z dostępnych form pomocy. Istnieją różne bariery, które mogą utrudniać dostęp do wsparcia - niektórzy pacjenci nie wiedzą, że mogą skorzystać z pomocy psychoonkologa, inni czują opór przed rozmową o swoich emocjach, obawiając się, że zostaną odebrani jako „słabi” (Montgomery et al., 2020). Społeczne przekonania o tym, że choroba nowotworowa wymaga „bycia silnym” i „walki”, mogą sprawić, że pacjenci nie pozwalają sobie na okazywanie wszystkich emocji i zamykają się w sobie. 

Po co komu psychoonkolog w chorobie?

Choroba nowotworowa to jedno z najbardziej wymagających doświadczeń, jakie może spotkać człowieka. Diagnoza często oznacza nagłą zmianę perspektywy, konieczność podjęcia trudnych decyzji i zmierzenia się z własnymi lękami. Pacjent zostaje wrzucony w świat pełen nieznanych terminów medycznych, specjalistycznych procedur i niepewności co do przyszłości. W takiej sytuacji wsparcie psychoonkologa może stać się nieocenioną pomocą, która pozwala choremu lepiej zrozumieć swoje emocje, odnaleźć się w nowej rzeczywistości i skuteczniej radzić sobie z leczeniem.

Psychoonkologowie często wykorzystują różne techniki terapeutyczne, aby pomóc pacjentom radzić sobie z emocjonalnymi skutkami choroby:

• Psychoterapia poznawczo-behawioralna (CBT) jest jednym z najczęściej stosowanych podejść, pomaga pacjentom zauważać negatywne myśli związane z chorobą i zastępować je bardziej adaptacyjnymi - ułatwiającym dostosowanie się do zmian - przekonaniami (Kissane et al., 2017). Przykładem może być pacjent, który w obliczu choroby myśli: „Nie mam nad tym kontroli, wszystko straciło sens”. Terapia może pomóc mu przekształcić te myśli w bardziej wspierające: „Nie mogę kontrolować wszystkiego, ale mogę skupić się na tym, co jest w mojej mocy - na dbaniu o siebie i korzystaniu z dostępnych form leczenia. Mogę sobie radzić”.

• Innym skutecznym podejściem jest mindfulness, czyli trening uważności, który uczy pacjentów koncentrowania się na teraźniejszości i akceptacji rzeczywistości taką, jaka jest, bez nadmiernej analizy przyszłości czy rozpamiętywania przeszłości (Speca et al., 2000). Badania pokazują, że regularna praktyka mindfulness może znacząco obniżyć poziom stresu i lęku u pacjentów onkologicznych, a także poprawić ich jakość życia. Najlepiej omówić ją z psychologiem - może nie być odpowiednia dla wszystkich.

Psychoonkolog to specjalista zajmujący się psychologicznymi aspektami choroby nowotworowej: jego zadaniem jest wspieranie pacjenta w radzeniu sobie ze stresem, lękiem, smutkiem i innymi trudnymi emocjami, które pojawiają się w procesie leczenia. Pod wpływem trudu mogą rozwinąć się lub nasilić zaburzenia psychiczne, np. nastroju (depresja, ChAD, mania), które psychoonkolog obejmuje terapią. Psychoonkolog zna i rozumie poszczególne etapy leczenia, wiążące się z nimi reakcje organizmu, zna żargon lekarski i może z lekarzami współpracować.

Jednym z kluczowych aspektów pracy psychoonkologa jest pomoc pacjentowi w oswojeniu lęku przed leczeniem. Chemio- i radioterapia, zabiegi chirurgiczne czy długotrwałe hospitalizacje mogą budzić niepokój związany zarówno z bólem, jak i niepewnością co do efektów terapii. W wielu przypadkach pacjenci obawiają się także skutków ubocznych, takich jak utrata owłosienia, osłabienie organizmu czy zmiany w wyglądzie. Psychoonkolog pomaga pacjentowi zrozumieć swoje reakcje emocjonalne i znaleźć sposoby na skuteczniejsze radzenie sobie z nimi. Wspólnie z pacjentem może opracować strategie minimalizujące stres, takie jak techniki relaksacyjne, ćwiczenia oddechowe czy metody redukcji napięcia emocjonalnego (Speca et al., 2000).

Wsparcie psychoonkologa jest niezwykle istotne również w momentach, gdy pacjent zaczyna tracić nadzieję lub odczuwa frustrację związaną z przebiegiem leczenia. Choroba nowotworowa to długi proces, który wiąże się z okresami poprawy, ale także momentami zaostrzenia objawów czy niepowodzeń terapeutycznych. W takich chwilach pacjenci mogą odczuwać silne przygnębienie, które prowadzi do obniżenia motywacji do dalszego leczenia. Terapia psychologiczna może pomóc w przepracowaniu tych trudnych emocji, a także w odnalezieniu nowych sposobów radzenia sobie z sytuacją. Niektórym pacjentom pomaga podejście oparte na terapii akceptacji i zaangażowania (ACT), które koncentruje się na tym, by mimo choroby znaleźć wartość i sens w codziennym życiu (Hayes et al., 2006).

Wiele osób po zakończeniu terapii doświadcza tzw. zespołu przetrwania nowotworu, czyli poczucia zagubienia i lęku przed nawrotem choroby (Smith et al., 2019). Pacjenci często mówią o „pustce” po zakończeniu intensywnego leczenia. Wcześniej ich życie było podporządkowane terapii, a teraz nagle muszą odnaleźć się w nowej rzeczywistości, bez codziennych wizyt w szpitalu czy regularnych raportów lekarskich. W tym okresie psychoonkolog może nauczyć pacjentów radzenia sobie z obawami, odbudowywania poczucia kontroli nad wieloma aspektami codzienności i odnalezienia nowego sensu.

Jednym z najtrudniejszych tematów, z jakimi mierzy się psychoonkolog, jest lęk przed śmiercią. Nawet jeśli pacjent ma dobre rokowania, to myśl o możliwości nawrotu choroby i jej potencjalnie śmiertelnych konsekwencjach często pozostaje obecna w jego psychice. Niektórzy pacjenci unikają rozmów na ten temat, inni natomiast mają potrzebę otwartego wyrażenia swoich obaw. W pracy z pacjentami onkologicznymi niezwykle istotne jest stworzenie przestrzeni, w której mogą oni bez niepewności mówić o tym, co ich niepokoi - bez presji na „pozytywne myślenie ” czy unikanie trudnych tematów. Psychoonkolog nie daje gotowych odpowiedzi, ale pomaga pacjentowi spojrzeć na swoje lęki w sposób, który pozwala im lepiej je oswoić i znaleźć własne sposoby na radzenie sobie z nimi. Tak, by codzienność miała sens i by pacjent rozumiał, że w chorobie nie musi tracić swojej osobowości, potrzeb i marzeń. Plany na przyszłość nie muszą zostać wymazane z wyobraźni - psychoonkolog pomaga je zmodyfikować tak, by były dostosowane do sytuacji. 

Rola psychoonkologa nie kończy się na wsparciu pacjenta. Bardzo często to właśnie jego rodzina i najbliżsi potrzebują równie dużej pomocy. Opiekunowie pacjentów onkologicznych często doświadczają silnego stresu, przemęczenia i emocjonalnego przeciążenia. Często pojawia się u nich poczucie winy, obawiają się, że nie robią wystarczająco dużo dla chorego lub że nie okazują mu odpowiedniego wsparcia. Inni z kolei czują się bezradni, ponieważ nie mają wpływu na przebieg leczenia i nie wiedzą, jak najlepiej pomóc swojemu bliskiemu. Wsparcie psychoonkologa może pomóc rodzinom nauczyć się, jak dbać o chorego, nie tracąc przy tym własnej energii i zdrowia psychicznego (Northouse et al., 2018). 

Bariery systemowe i społeczne

Pomimo oczywistych korzyści płynących z psychoonkologii, wciąż istnieją bariery w dostępie do tej formy wsparcia. Wiele placówek medycznych nie zatrudnia psychoonkologów, a pacjenci nie zawsze są świadomi, że mogą skorzystać z takiej pomocy. Co więcej, niektórzy pacjenci mogą mieć wewnętrzny opór przed skorzystaniem z terapii, obawiają się, że rozmowa o emocjach może osłabić ich „wolę walki” lub że nie powinni „zajmować się sobą”, gdy ich głównym celem powinno być fizyczne wyzdrowienie (Montgomery et al., 2020). Społeczne przekonania o konieczności „bycia silnym” w obliczu choroby mogą sprawiać, że pacjenci rezygnują z pomocy psychologicznej, choć w rzeczywistości mogłaby ona znacząco poprawić ich stan emocjonalny i zdolność radzenia sobie z leczeniem.

Rola psychoonkologa w procesie leczenia nowotworowego jest nie do przecenienia. Pomaga on pacjentom przejść przez kolejne etapy terapii z większym spokojem, lepszym zrozumieniem własnych emocji i poczuciem, że nie są sami w swojej walce. Jego obecność może poprawić nie tylko samopoczucie chorego, ale również relacje w jego rodzinie, zmniejszając napięcie i pomagając bliskim lepiej dostosować się do nowej sytuacji. Włączenie psychoonkologii jako standardowego elementu leczenia onkologicznego powinno być priorytetem współczesnej medycyny - nie tylko dla dobra pacjentów, ale i całego systemu opieki zdrowotnej, który dzięki temu może stać się bardziej kompleksowy i skuteczny.

Bibliografia: 

• Carlson, L. E., Zelinski, E. L., Toivonen, K. I., Sundstrom, L., Jobin, C. T., & Damaskos, P. (2019). Mind-body therapies in cancer care: Current evidence and future directions. Psycho-Oncology, 28(12), 2526-2535. https://doi.org/10.1002/pon.5232

• Given, B., Given, C. W., & Sherwood, P. R. (2018). Family and caregiver needs over the course of the cancer trajectory. The Journal of Supportive Oncology, 16(1), 22-29. https://doi.org/10.1016/j.suponc.2018.09.001

• Holland, J. C., & Weiss, T. R. (2020). The role of psycho-oncology in comprehensive cancer care. CA: A Cancer Journal for Clinicians, 70(3), 175-184. https://doi.org/10.3322/caac.21626

• Montgomery, G. H., Schnur, J. B., & Kravits, K. (2020). Hypnosis for cancer care: Over 200 years young. CA: A Cancer Journal for Clinicians, 70(3), 197-208. https://doi.org/10.3322/caac.21634

• Northouse, L. L., Williams, A. L., Given, B., & McCorkle, R. (2018). Psychosocial care for family caregivers of patients with cancer. Journal of Clinical Oncology, 36(21), 2248-2255. https://doi.org/10.1200/JCO.2018.78.8514

• Smith, H. R. (2020). Depression in cancer patients: Pathogenesis, implications and treatment. Oncology Letters, 19(1), 537-544. https://doi.org/10.3892/ol.2019.11123