Wróć do strony głównej blogaNastoletni mózg w przebudowie: burza w umyśle, sztorm w domu.
“Nasza młodzież ma dziś silne pragnienie luksusu, ma złe maniery, pogardza władzą i autorytetem brak im poszanowania dla starszych. Woli zajmować się bzdurami zamiast nauki”. To jeden z opisów młodzieży, który w podobnym kształcie możemy usłyszeć w sklepowej kolejce, na forum internetowym, od nauczyciela lub wreszcie wygłosić jako rodzic nastolatka. Trudno powstrzymać się od interpretacji, że autor poprzez “bzdury” miał zapewne na myśli maniakalne konsumowanie filmików z TikToka, wysyłanie Snapów obrazujących co drugą wykonywaną czynność, nagrywanie dziwnych układów tanecznych i angażowanie się w niekoniecznie bezpieczne challenge.
Natomiast tu w oczy uderza data żywota słynnego filozofa, któremu przypisywane są powyższe słowa - tj.: 469-399 r.p.n.e.
W książce “Sekretne życie mózgu nastolatka” autorka S. Blakemore przywołuje opis młodzieży, którego autorstwo przypisuje się nie komu innemu jak… Sokratesowi. Być może “każde pokolenie ma własny czas”, ale za to równocześnie odznacza się zaskakująco podobnymi potrzebami i zachowaniami - na miarę swoich czasów.
Jeśli słowa Sokratesa potraktujemy jako przypadkowy punkt wspólny między epokami, to kolejny filozof z okresu oświecenia nie pozostawi nas w stanie wątpliwości zbyt długo. “Wahania nastroju, częste porywy, nieustanny niepokój duszy sprawiają, że dziecko staje się niemal nie do opanowania. Jest w swojej gorączce niczym lew, nie poznaje swego przewodnika, nie chce już dać sobą kierować.”. Jean-Jacques Rousseau nie mógł trafniej określić tego, z czym mierzą się rodzice nastolatków po dziś dzień. Myślę, że nieprzypadkowo użył on słowa “gorączka”. Nam współcześnie również niekiedy zdarza się ocenić działania naszego nastolatka jako “chore”, “nienormalne”, mające niewiele wspólnego z racjonalnym, dorosłym punktem widzenia.
W tym krótkim cytacie możemy przeczytać także o roli przewodnika - o utracie autorytetu, a co za tym idzie także rodzicielskiej kontroli, która przecież w intencji rodzica jest niczym innym niż troską, a nawet w niemałym stopniu obowiązkiem. Jednak tu pojawia się inne zagadnienie zasługujące na głęboki wgląd - autonomia, towarzyszenie zamiast kontroli oraz bycie latarnią podczas sztormu zamiast dronem pracującym na najwyższych obrotach nad głową adolescenta.
Zmiany neurobiologiczne w okresie dorastania warte uwagi
Przez wiele lat znaczące zmiany w zachowaniu dziecka w okresie nastoletnim przypisywaliśmy tzw. burzom hormonalnym. Nie byłoby w tym nic godnego krytyki, gdyby nie fakt, że niejednokrotnie argument ten był wznoszony jako eufemistyczne określenie działań niemądrych, niedorzecznych, niewartych głębszego zrozumienia. Natomiast współczesna nauka, oparta na badaniach z zakresu psychologii oraz neurobiologii, ukazuje nam nieco inne rozumienie tego okresu w życiu człowieka. Podkreśla także nie tyle same zmiany hormonalne, ile znaczące zmiany w zakresie rozwoju mózgu i jego struktur.
1. Jednym z najistotniejszych aspektów godnych uwagi jest zmniejszona aktywność w korze przedczołowej odpowiedzialnej za m.in. podejmowanie decyzji, planowanie, hamowanie zachowań nieakceptowanych oraz ryzykownych, interakcje społeczne w zakresie rozumienia innych osób oraz samoświadomość.
Kora przedczołowa będzie działała na pełnych obrotach dopiero po zakończeniu okresu nastoletniego, a nawet jeszcze chwilę później, bo dopiero około 25 roku życia (choć znajdziemy i takie źródła, które wskazują nawet 30 r.ż.). W tym momencie pojawić się może słuszne pytanie - czy niska aktywność tak kluczowego obszaru mózgu w okresie dojrzewania pełni jakąś funkcję? Oczywiście, że tak.
Warto byłoby rozpocząć od odwołania się do przykładu z życia. Nauka jazdy na rolkach, deskorolce, nartach czy rowerze, przebiega zdecydowanie inaczej u dorosłych i dzieci. Dzieci, a jeszcze częściej nastolatkowie (o ile nie patrzą rówieśnicy oraz sytuacja nie grozi kompromitacją), po prostu zaczynają jechać, wspinać się na drzewo lub podejmować próbę podskoku, mimo że jeszcze dobrze nie opanowali jazdy na prostej drodze. Owa brawurowość blokuje myśl: “A co jeśli się połamię?” i zapewnia, że nie dotrze ona do świadomości przed wylądowaniem na SORze.
To właśnie za tą umiejętność - przewidywania konsekwencji, widzenia punktu B, po odnotowaniu A, odpowiada kora przedczołowa. Nastolatek niehamowany jej podpowiedziami podejmuje zdecydowanie więcej ryzykownych prób, jednocześnie zdobywając niesamowicie cenną wiedzę o funkcjonowaniu świata, relacji, swojego ciała. Wiedzę, z której z powodzeniem skorzysta w okresie dorosłości - bo to ona pomoże mu przewidzieć konsekwencje, gdy pewnego dnia jego własne dziecko wsiądzie na rower bez kasku.
2. Zjawiskiem definitywnie wartym uwagi jest tzw. przycinanie synaptyczne w okresie dzieciństwa i adolescencji. Dorastanie nie wiąże się jedynie z wyborami dokonywanymi na poziomie decyzji, ale także tymi czysto biologicznymi, które dzieją się poza naszą świadomością - nie wspominając już o możliwości kontrolowania tego procesu.
W okresie wczesnego dzieciństwa mózg dziecka tworzy ogromne liczby połączeń między neuronami, tworząc coś w rodzaju nadwyżki, która zapewnić ma możliwości pozyskiwania wielu informacji i uniwersalnego uczenia się. Podobnie jednak jak pamięć RAM w komputerze lub telefonie - wiele danych wpływa na szybkość i skuteczność przeprowadzanych akcji. Zatem owe przycinanie synaptyczne ma na celu taki wybór połączeń neuronalnych, który ma stanowić optymalną bazę wyjściową zasobów poznawczych (mózgowych) we wchodzeniu w dorosłość. Mówiąc po ludzku - część niepotrzebnych informacji, umiejętności itp. odchodzi w zapomnienie, a mózg skupia się na tym, co obecnie najistotniejsze - do eksploracji świata, wzrostu, dorastania. W tym okresie młode głowy przeprowadzają niezwykle istotne dla dalszego rozwoju procesy. Dlatego warto pokładać nadzieję w tej umysłowej, biologicznej samowoli. A nauka ma na to dowody.
Badanie przeprowadzone w The Journal of Neuroscience z 2023 roku pokazuje, że proces przycinania synaptycznego odgrywa niezwykle istotną rolę w rozwoju dorosłych kompetencji - czyli takich, które wymagają uruchomienia funkcji wykonawczych (planowanie, szacowanie, wdrażanie zachowań w realu). Oznacza to, że owo przycinanie synaptyczne ma wpływ m.in. na skuteczne wdrożenie w życie upragnionej funkcji hamowania reakcji, co możemy rozumieć jako rozsądniejsze podejmowanie decyzji - na podstawie racjonalnej oceny ryzyka i szans, korzyści oraz strat. Jednak by do tego doszło, mózg nastolatka przechodzi przez szereg innych procesów zawierających w sobie takie skutki uboczne jak wspomniane ryzykanctwo, brawurowość czy nieumiejętność dostrzegania konsekwencji.
3. To nie koniec - by otrzymać prawdziwie wybuchową mieszankę, jaką widzimy w naszych nastoletnich pociechach, należy wziąć pod uwagę także niezwykle aktywny układ nagrody. Czyli ten obszar mózgu, który po zjedzeniu kostki czekolady, żąda najpierw rzędu, a następnie całej tabliczki.
Nastolatkowie dużo lepiej reagują na nagrody niż kary - chciałoby się rzec: “Jak każdy”. Jednak nie byłby to do końca prawdziwy komentarz. Badania przeprowadzone przez Blakemore (i in., 2016) wykazują, że wykorzystując technikę kar i nagród, wspólny element dla grupy dorosłych i nastolatków stanowi jedynie obszar nagród. Nastolatkowie podczas badania konsekwentnie pomijali informacje dotyczące kar - jednocześnie był to obszar, któremu dorośli uczestnicy poświęcali wiele uwagi, ucząc się na podstawie informacji o sposobach uniknięcia kary. Co jasno pokazuje nam, że proces uczenia się oraz wyciągania wniosków przebiega inaczej w obu tych grupach wiekowych.
Wracając jednak do kostki czekolady - liczne badania dotyczące sprawdzania umiejętności odraczania gratyfikacji (otrzymywania nagrody lub przyjemności później niż natychmiast) wskazują, że ten moment w życiu nastolatka dopiero nadejdzie. Okres adolescencji bowiem cechuje się gwałtownością, ale także niemal dosłownym życiem tu i teraz. Próba ukazania daleko idących skutków, negatywnych konsekwencji, choćby i dramatycznych, ma niskie szanse powodzenia w tej grupie wiekowej.
Dobitnie pokazują to niezbyt zadowalające wyniki przeróżnych kampanii społecznych. Zwrócić uwagę można na kampanie szerzące informacje o skutkach palenia papierosów, zażywania narkotyków czy spożywania alkoholu. Dużo skuteczniejsze może okazać się zwrócenie uwagi, że palenie papierosów powoduje nieświeży oddech, który może być wyczuwalny przez inne osoby - wówczas prawdopodobieństwo, choćby rozważenia zaprzestania danego działania, wzrasta. Prawdziwe ryzyko w oczach nastolatka to to obarczone opinią innych osób, szczególnie grupy rówieśniczej.
Rodzice-latarnie i statki-nastolatki
Podczas konsultacji psychologicznych rodzice dzielą się bolesnymi zmianami, które dostrzegają przeglądając się w oczach swoich nastoletnich dzieci. Czują bowiem, że ich rola bywa podważana i kwestionowana. Bo w jaki sposób spełnić zadanie tego okresu - oddzielić się, wytyczyć własne szlaki, zbudować własną tożsamość - robiąc to, co z pewnością doprowadzać będzie do kryzysów i pożarów?
Jednocześnie strategia ta prowadzi do rozwiązywania, gaszenia i przetwarzania, a to niezwykle skutecznie zmienia dotychczasowy porządek, wprowadzając nowe rozwiązania oraz zasady. Kiedy w gabinecie klinicysta słyszy, że okres adolescencji w relacji rodzic-dziecko jest/był zupełnie bezbolesny lub wręcz symbiotyczny, to czerwona lampka mieni się w bardzo wyraźnych odcieniach. Zatem konfliktowość i frustrację na tym etapie życia warto potraktować jako niekwestionowane, choć niezbyt przyjemne, dobrodziejstwo inwentarza.
Czy skoro brawurowość oraz podejmowanie ryzykownych działań jest elementem normy rozwojowej okresu adolescencji (czegoś, co naturalnie pojawia się u nastolatka), to rodzice powinni z uśmiechem przyklaskiwać szalonym pomysłom swoich dorastających dzieci? Ta rola jest już obsadzona w postaci grupy rówieśniczej.
Rola rodzica pozostaje niezmienna - bycie dla dziecka, bycie dostępnym, dzielenie się doświadczeniem, mądrością, przestrzeganie, moralizowanie, a mówiąc w skrócie - komunikowanie się z nastolatkiem. Choć nie należy to do zadań prostych.
Na ratunek rodzicowi!
Metafora latarni morskiej oraz drona latającego nad głową dziecka, ma ukazywać pewien wzór postawy, jaką warto przyjąć w tym okresie. Jednak porównanie to nie mieści w sobie jednego z istotniejszych faktów towarzyszących byciu “latarnią morską” dla zgubionych na wzburzonym morzu statków-nastolatków. Latarnia ma prawo do frustracji, bezsilności, a czasem awarii w postaci wyłączenia oświetlenia. To bardzo ważne, by rodzic nastolatka zapewnił sobie wsparcie. Niezbędne jest mu zrozumienie swojego otoczenia, możliwość podzielenia się tym, co trudne oraz tym, co przyniosło ulgę i radość. Proszę pamiętać, że wsparcie społeczne, szczególnie w ekstremalnym czasie adolescencji swojego dziecka - którego najważniejszym zadaniem na ten moment jest oddzielenie się od rodzica - jest bardziej niż znaczące.
Krótki przewodnik przetrwania okresu dorastania
Bądź stabilną, osadzoną latarnią. Obserwuj z dystansu, oświetlaj drogę, wygłaszaj komunikaty awaryjne.
Rozmawiaj o swoich przeżyciach i frustracjach. Obgaduj rodzicielskie doświadczenia z innymi rodzicami nastolatków. Zadbaj o możliwość rozmowy z innymi.
Staraj się stosować strategie zaciekawienia zamiast oceniania. Wchodzenie w świat nastolatka może być bardzo rozwijające. Przycupnięcie w jego/jej pokoju na 10 minut i wspólne posłuchanie aktualnie odtwarzanej (nawet okropnie głośno) muzyki, pokazanie Ci nowej platformy społecznościowej, zaplanowanie stylówek albo obejrzenie kilku śmiesznych tik-toków?
Pozwól sobie nie wiedzieć i odnajdywać się w zupełnie nowym rozdziale rodzicielstwa.
Jeśli coś Cię niepokoi - skorzystaj ze wsparcia i doradztwa specjalistów. Umów się na konsultację rodzicielską u psychologa lub wizytę u psychoterapeuty - możesz na tym wyłącznie skorzystać: doznając ulgi, doświadczając psychoedukacji, uzyskując poradę co do przeżywanych rozterek.
Bibliografia:
Blakemore, S.-J. (2021). Sekretne życie mózgu nastolatka. Mamania.
Kalat, J. W. (2021). Biologiczne podstawy psychologii (wyd. II, 4-krotny dodruk; red. nauk. M. Harciarek). Wydawnictwo Naukowe PWN.
Liuzzi, L., Pine, D. S., Fox, N. A., & Averbeck, B. B. (2023). Changes in behavior and neural dynamics across adolescent development. The Journal of Neuroscience, 43(50), 8723–8732. https://doi.org/10.1523/JNEUROSCI.0462-23.2023
Wojsiat, J. (2023). Tak działa mózg. Jak mądrze dbać o jego funkcjonowanie. W.A.B.
Jak zachęcić nastolatka do skorzystania z pomocy psychologicznej?
Samookaleczenia. Jak reagować, by nie zadawać więcej ran?
Chorujące dziecko i ja, jako rodzic
Parentyfikacja – kiedy dziecko staje się odpowiedzialne za rodziców
Harmonia w rodzeństwie - pozytywne wzmacnianie relacji
Komentarze (0)