Kim jestem? Kogo kocham? Z kim chcę budować związek? Kto i co mnie podnieca? Kiedy uda się odpowiedzieć na te pytania przychodzą kolejne: Dlaczego poczucie tego, kim jestem nie pasuje do tego, co zwykle słyszę? Jak zareaguje otoczenie, kiedy dowie się, że jestem gejem/lesbijką/osobą biseksualną, itp.? Te i wiele innych pytań często poprzedzone są własnymi założeniami: Inni mnie nie rozumieją. Inni mnie wyśmieją. To, co czuję jest chore lub nienormalne. Wstydzę się tego, kim jestem. Nie akceptuję własnej tożsamości płciowej, seksualnej i/lub romantycznej.

To jedynie wybrane pytania i założenia osób, które identyfikują się jako osoby nieheteronormatywne i nieheteroseksualne. Towarzyszący lęk, poczucie wstydu, niezrozumienia, braku akceptacji ze strony otoczenia oraz stale utrzymujący się stres, stają się codziennością osób, których funkcjonowanie nie wpisuje się w ogólnie przyjęte normy społeczno-kulturowe, w których dominuje przekonanie, że heteroseksualność jest standardowym i preferowanym wariantem tożsamości seksualnej, a większość ludzi wypełnia tradycyjne role płciowe  (tzw. heteronorma). Jednocześnie, wraz z toczącymi się dyskusjami w przestrzeni społecznej, medialnej, naukowej oraz obserwowaną polaryzacją względem praw i równości obywatelskiej osób LGBTQ+, nasila się poczucie wyobcowania i osamotnienia. Coraz częściej zwraca się uwagę na potrzebę wsparcia i profesjonalnej pomocy psychologicznej osób zagrożonych dyskryminacją i wykluczeniem ze względu na przynależność do społeczności osób LGBTQ+.

Warto odpowiedzieć na pytania, gdzie i jakiej formy pomocy szukać. 

Doświadczenia dyskryminacji wśród osób LGBTQ+ 

Na początek warto przeanalizować statystyki przedstawiające doświadczenia dyskryminacji, wykluczenia i różnych form przemocy wobec osób LGBTQ+ w różnych obszarach życia, zwracając uwagę na możliwe negatywne konsekwencje dla funkcjonowania oraz zdrowia psychicznego tych osób. 

• 1 osoba na 3 zgłosiła, że przynajmniej raz w życiu doświadczyła groźby przemocy fizycznej lub faktycznej przemocy w związku ze swoją tożsamością płciową/seksualną

• 12,9% aktów przemocy słownej osoby LGBTQ+ doświadczyły w szkołach 

• 73,3% osób LGBTQ+ ukrywa swoją tożsamość płciową/seksualną w szkole i na uczelni 

• 98 % osób LGBTQ+ w Polsce doświadczyło jakiegoś typu mikroagresji w latach 2019-2020 

• 45% osób LGBTQ+ w wieku nastoletnim rozważało podjęcie próby samobójczej w ciągu ostatniego roku

• 14% osób LGBTQ+ w wieku nastoletnim podjęło próbę samobójczą w ostatnim roku, w tym:

  • prawie 1 na 5 osób transpłciowych i niebinarnych 

  • prawie 1 na 10 osób, u których nie występuje niezgodność płciowa 

• między 49% a 79% osób nieheteronormatywnych doświadczyło objawów lęku i/lub klinicznej depresji 

• 43% nastoletnich osób nieheteronormatywnych obawiało się, że nie będą traktowani poważnie przez osoby świadczące pomoc w zakresie zdrowia psychicznego

• 26% wyrażało obawę, że ich tożsamość będzie niezrozumiana 

Źródło: Opracowano na podstawie The Trevor Project, 2022 [online] https://www.thetrevorproject.org/survey-2020/ (Dostęp: 27.07.2023) oraz Sytuacja społeczna osób LGBTA (Świder i Winiewski, 2021)

Powyższe wyniki raportów dotyczących sytuacji społecznej osób LGBTQ+ w ostatnich latach przedstawiają wybrane konsekwencje przejawów dyskryminacji i wykluczenia. W wielu badaniach obszernie opisywane są czynniki ryzyka pogorszenia dobrostanu psychicznego. Zwraca się uwagę na negatywny wpływ braku powszechnej akceptacji i stygmatyzacji w wielu obszarach życia na psychospołeczne funkcjonowanie osób nieheteronormatywnych.

Pomimo coraz częściej poruszanych w dyskursie publicznym kwestiach praw mniejszości seksualnych, co często wynika ze zwiększonej mobilizacji przedstawicieli organizacji działających na rzecz społeczności osób LGBTQ+, w dalszym ciągu nie udało się osiągnąć porozumienia w tym zakresie, co przekłada się na codzienne życie tych osób. Odchodząc jednak do tak szeroko opisywanych zjawisk, można by przyjąć, że każdy przypadek należy rozpatrywać indywidualnie. Ciężko jednak oddzielić społeczne doświadczenia osób nieheteronormatywnych od ich subiektywnych przeżyć. Dlatego też bez znajomości podstawowych zjawisk i trudności, z którymi na co dzień mierzą się te osoby, ciężko świadczyć profesjonalną pomoc psychologiczną. 

Dylematy osób LGBTQ+ poszukujących pomocy psychologicznej

Niejednokrotnie mając doświadczenia dyskryminacji, wykluczenia, stygmatyzacji, różnych form przemocy, osoby LGBTQ+ stoją przed dylematami związanymi z wyborem odpowiedniej pomocy psychologicznej lub osoby świadczącej takie usługi. Mogą być związane z tym obawy przed byciem osobą niezrozumianą, której doświadczenia są unieważniane, umniejszane lub pomijane w rozmowie. Często towarzyszący temu stres, związany z ujawnieniem własnej tożsamości seksualnej, płciowej lub romantycznej może przyczyniać się do oddalania decyzji o skorzystaniu z pomocy lub wsparcia. W trakcie konsultacji może pojawiać się uczucie niepokoju, wstydu, niepewności ze względu na własne przekonania o możliwym ponownym doświadczeniu krzywdy ze strony osoby, od której na ogół oczekuje się zapewnienia poczucia bezpieczeństwa. Lęk towarzyszący samemu wyobrażeniu reakcji ze strony specjalisty_ki na informację o przynależności do społeczności LGBTQ+ może być paraliżujący i utrudniać swobodę wypowiedzi. Dlatego też istotnym jest wybór osoby, która posiada odpowiednie kwalifikacje w zakresie świadczenia profesjonalnej pomocy psychologicznej. 

Warto pamiętać, że dokonując takiego wyboru, jako osoba zwracająca się po pomoc, masz prawo zapytać o kompetencje w zakresie pomocy osobom zagrożonym dyskryminacją lub wykluczeniem. Gdyby porównać to do wyboru lekarza specjalisty, kiedy potrzebujesz chirurga z powodu złamanej ręki, nie umawiasz się w pierwszej kolejności na wizytę do kardiologa, nawet jeśli ten potrafiłby naprawić kończynę, ucząc się tego na pewnym etapie studiów medycznych. Warto zasięgnąć informacji o wykształceniu i przygotowaniu (w tym dodatkowych szkoleniach) osoby, z której usług się korzysta. Istnieje również wiele ośrodków lub organizacji pozarządowych (stowarzyszeń lub fundacji), specjalizujących się w świadczeniu profesjonalnej pomocy osobom LGBTQ+, do których można zwrócić się z pytaniem lub prośbą o wskazanie specjalistów_ek LGBT-friendly, szczególnie, kiedy pojawiają się opisane wyżej dylematy lub niepewność związana z wyborem osoby oferującej pomoc psychologiczną lub psychoterapię. 

Dylematy osób świadczących pomoc psychologiczną lub psychoterapię

Podobnie, jak osoby poszukujące pomocy, coraz częściej wśród specjalistów_ek pojawiają się dylematy dotyczące sposobu pracy, udzielania wsparcia i adekwatnych oddziaływań interwencyjnych lub terapeutycznych. Pomimo posiadanej wiedzy i doświadczenia w zakresie pomocy psychologicznej lub psychoterapii, osoby świadczące takie usługi również stoją przed wieloma wyzwaniami związanymi ze zmianami społecznymi i kulturowymi, obserwując tym samym zmiany w zakresie zgłaszanych trudności w życiu codziennym i psychospołecznym funkcjonowaniu pacjentów_ek lub klientów_ek zgłaszających się do gabinetów.

Należy pamiętać, że rolą osoby świadczącej pomoc psychologiczną jest zapewnienie poczucia bezpieczeństwa i tworzenie atmosfery opartej na zasadach szczerości i akceptacji. Osoby zgłaszające się po pomoc mogą formułować oczekiwania dotyczące znalezienia rozwiązania aktualnego problemu, ale również wymagać długoterminowych oddziaływań nastawionych na budowanie poczucia własnego bezpieczeństwa, zaufania wobec innych ludzi, akceptacji własnych pragnień,  nawiązywania relacji, żyjąc często w opresyjnym, zagrażającym lub co najmniej negatywnie nastawionym środowisku. Należy wówczas zachować szczególną ostrożność w stosowaniu sugestii lub podawaniu możliwych rozwiązań bez wcześniejszej dokładnej analizy aktualnej sytuacji danej osoby, tak żeby nie narażać jej na pogłębienie kryzysu lub negatywnych doświadczeń, np. związanych z procesem ujawnienia własnej tożsamości seksualnej, płciowej lub romantycznej (tzw. coming out).  

Jednocześnie, nie można zapominać, że osoby pracujące w zawodzie psychologa lub psychoterapeuty posiadają własne przekonania, wartości, światopogląd, który może znacząco różnić się do tego, co prezentuje osoba korzystająca z pomocy psychologicznej. Dlatego też brak odpowiedniego przygotowania merytorycznego, jak i wystarczającego doświadczenia w pracy z osobami LGBTQ+, może stanowić poważne ryzyko dla świadczenia profesjonalnych usług zgodnych z zasadami etycznymi wykonywanego zawodu.

Ponadto, praca z osobami ze społeczności LGBTQ+ wymaga niejednokrotnie włączania różnorodnych oddziaływań (pozapsychologicznych), takich jak farmakoterapia, pomoc prawna lub pomoc socjalna. Istotną rolę w procesie wsparcia i pomocy psychologicznej lub psychoterapeutycznej może stanowić grono kompetentnych, wykwalifikowanych i zaufanych specjalistów_ek lub ośrodków, do których w razie potrzeby można skierować pacjenta_kę/klienta_kę, tworząc tym samym interdyscyplinarny zespół działający na rzecz poprawy ogólnego dobrostanu psychospołecznego danej osoby. Jednocześnie, kiedy psycholog lub psychoterapeuta nie może podjąć czynności zawodowych wobec osoby ze społeczności LGBTQ+, zobowiązany jest do skierowania jej w miejsce, gdzie może znaleźć profesjonalną i kompetentną pomoc. 

Zgodnie z aktualnymi zasadami i przyjętymi wytycznymi, osoby świadczące pomoc psychologiczną i psychoterapię zobowiązane są do uznania różnorodności tożsamości seksualnych, płciowych i romantycznych oraz poszanowania praw seksualnych zawartych w obowiązującym prawie, kodeksach etycznych i przyjętych przez środowisko naukowe deklaracjach chroniących te prawa. Jednak ze względu na fakt, że specjaliści_tki pracujący w zawodach pomocowych również są poddawani działaniu wpływów społeczno-kulturowych oraz wyznają różne zasady, wartości i przekonania, bazujące na własnych doświadczeniach, może to stanowić pewne ograniczenia we współpracy z osobami nieheteronormatywnymi. Tym samym, przed rozpoczęciem współpracy z osobą ze społeczności LGBTQ+, polegającej na udzielaniu wsparcia lub pomocy psychologicznej warto odpowiedzieć sobie na pytania : 

• Czy jestem gotowy_a na świadczenie pomocy psychologicznej osobom ze społeczności LGBTQ+? 

• Czy potrafię rozpoznać i monitorować własne stereotypy i uprzedzenia względem osób LGBTQ+, które mogłyby być przenoszone w relacji z osobą zgłaszającą się po pomoc?

• Czy posiadam odpowiednią wiedzę na temat funkcjonowania psychospołecznego osób LGBTQ+?

• Czy potrafię uwzględnić znaczenie stresu mniejszościowego i innych specyficznych zjawisk, których doświadczają osoby LGBTQ+ w ramach pomocy psychologicznej lub psychoterapii?

• Jakie są moje własne przekonania dotyczące osób nieheteronormatywnych, nieheteroseksualnych i osób, u których występuje niezgodność płciowa? 

• Czy potrafię rozpoznać własne (często nieświadome) pragnienia, w tym seksualne, które mogą oddziaływać na sposób postrzegania osób LGBTQ+ oraz zgłaszanych problemów?

• Czy znam specjalistów_ki innych specjalizacji, którzy mogą stanowić źródło wiedzy i wsparcia dla mnie, jak i osoby wymagającej pomocy? 

Problemy i trudności, z którymi najczęściej zwracają się po pomoc osoby LGBTQ+

Dotychczasowe badania z zakresu psychologii i psychoterapii oraz doświadczenia klinicystów_ek, pracujących z osobami LGBTQ+ wskazują, że zgłaszane problemy i trudności pod wieloma względami nie różnią się od tych zgłaszanych przez osoby heteronormatywne. Pozwala to przyjąć, że koncepcje i sposoby pracy terapeutycznej mogą być stosowane analogicznie, jak w przypadku osób heteroseksualnych i cispłciowych (czyli osób, u których nie występuje niezgodność między płcią biologiczną a psychologiczną/społeczną). Należy z całą mocą nadmienić, że sama tożsamość seksualna inna niż heteroseksualna nie może być traktowana jako nieprawidłowa lub poddająca się zmianie. Aktualnie, dzięki rozwojowi badań w ostatnich 50-ciu latach z zakresu psychologii, medycyny i nauk pokrewnych oraz zgodnie z najnowszymi kryteriami zaburzeń i rozwoju psychoseksualnego, nie traktuje się różnorodności seksualnej, płciowej i romantycznej jako czegoś niepożądanego lub zaburzonego. Tym samym nie pozwala to na traktowanie, np. homoseksualności jako choroby lub nawet źródła występowania problemów w funkcjonowaniu. Opisywane trudności i problemy mogą natomiast wynikać z reakcji otoczenia na odmienność płciową, nieheteroseksualność lub pozostawanie w związku z osobą tej samej płci. 

W związku z powyższym, osoby LGBTQ+ często zwracają się po pomoc i wsparcie w sytuacjach doświadczania kryzysu psychicznego związanego odkrywaniem i/lub trudnością w zaakceptowaniu własnych pragnień seksualnych (innych niż heteroseksualne). Wyrażają obawy i lęk przed odrzuceniem, krzywdą lub przemocą ze strony środowiska, w którym żyją. W historiach tych osób mogą pojawiać się wspomnienia doświadczeń przemocy, bezpośredniej dyskryminacji i wykluczenia ze względu na przynależność do społeczności osób LGBTQ+. Relacjonują stale utrzymujący się stres (w literaturze przedmiotu opisywany jako najczęściej jako stres mniejszościowy), związany z permanentnym poczuciem zagrożenia, odrzucenia, alienacji, niezrozumienia, negatywnymi przekonaniami na własny temat i osób podobnych. Część osób zgłasza się na psychoterapię, chcąc pogodzić własne konflikty intrapsychiczne związane z chęcią posiadania dzieci, budowania stałej relacji i rodziny, co stoi w sprzeczności z obowiązującym prawem lub wymaganiami stawianymi przez środowisko i wybrane grupy społeczne. 

Coming out

Jednym z częściej poruszanych tematów w ramach pomocy psychologicznej i psychoterapii jest proces ujawniania (coming out) własnej tożsamości seksualnej, płciowej lub romantycznej oraz wielu niepewności z tym związanych. Rolą osoby udzielającej wsparcia lub pomocy psychologicznej jest dokładana analiza sytuacji życiowej pacjenta_ki/klienta_ki w celu oceny ewentualnego ryzyka, jakie niesie ze sobą coming out. Należy zachować szczególną ostrożność w zakresie zachęcania lub motywowania do ujawnienia tożsamości seksualnej. Ważniejszym może być towarzyszenie danej osobie w całym tym procesie, pozwolenie na omawianie i opracowanie wszelkich wątpliwości i dominujących stanów emocjonalnych, zapewniając przy tym atmosferę bezpieczeństwa i akceptacji dla wyborów tej osoby. Warto nadmienić, że o ile w przypadku dokonania ujawnienia własnej tożsamości bierze się pod uwagę gotowość i potrzeby danej osoby, to ujawnienie informacji o obecnej relacji partnerskiej/romantycznej wymaga często ujawnienia również tożsamości seksualnej osoby, z którą tworzy się związek. 

Jednocześnie, pisząc o związkach jednopłciowych, należy podkreślić, że występuje wiele podobieństw w zakresie etapów tworzenia związku, potrzeb i zgłaszanych problemów w relacji. To, co odróżnia pary jednopłciowe od różnopłciowych, to doświadczenie stygmatyzacji, heteroseksizmu, stresu mniejszościowego, homofobii/bifobii, czyli zjawisk specyficznych związanych z psychospołecznym funkcjonowaniem osób LGBTQ+. 

Podsumowanie

Opisane zostały jedynie wybrane trudności, z którymi zgłaszają się osoby LGBTQ+ do gabinetu psychologicznego lub psychoterapeutycznego oraz towarzyszące temu dylematy zarówno po stronie tych osób, jak i specjalistów_ek udzielających pomocy i wsparcia. Nadmienię, że problematyka, z którą zgłaszają się osoby transpłciowe i niebinarne znacząco wykracza poza opisane wyżej zjawiska, co zasługuje na osobne artykuły. Można więc uznać, że praca terapeutyczna, świadczenie pomocy w zakresie poradnictwa psychologicznego lub interwencji kryzysowej wobec osób LGBTQ+, wymaga szczególnej wrażliwości i uważności na zgłaszane problemy i potrzeby, znajomości wiedzy, nierzadko specjalistycznej, oraz umiejętności w zakresie łączenia wypracowanych metod pracy i koncepcji ze zjawiskami psychospołecznymi, charakterystycznymi dla społeczności osób LGBTQ+. 

Bibliografia

Abramowicz, M. (2012). Doświadczenie dyskryminacji ze względu na orientację seksualną - analiza sytuacji społecznej osób LGB w Polsce. W: W: Iniewicz, G., Mijas, M., Grabski, B. (red.). Wprowadzenie do psychologii LGB (s. 289-308). Wrocław: Wydawnictwo Continuo

Bielska, B. (2018). Potencjał zmiany. Rezultaty działania ruchu społecznego na przykładzie aktywizmu LGBT* w Polsce. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

Dragan, W. Ł., Iniewicz, G. (2020). Orientacja seksualna źródła i konteksty. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar

Drescher, J., Fadus, M. (2020). Issues Arising in Psychotherapy With Lesbian, Gay, Bisexual, and Transgender Patients. Focus. The Journal of Lifelong Learning in Psychiatry, 18(3), 262–267. DOI: https://doi.org/10.1176/appi.focus.20200001

Grabski, B. (2023). Problemy osób LGBTQ. W: Lew-Starowicz M., Lew-Starowicz Z., Skrzypulec-Plinta V. (red.). Seksuologia (s. 512-524). Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL

Iniewicz, G. (2015). Stres mniejszościowy u osób biseksualnych i homoseksualnych. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Liu, Y., Jiang, C., Li, S., Gu, Y., Zhou, Y., An, X., Zhao, L., Pan, G. (2018). Association of recent gay-related stressful events with depressive symptoms in Chinese men who have sex with men. BMC Psychiatry, 18. DOI: 10.1186/s12888-018-1787-7

Mizielińska, J., Abramowicz, M., Stasińska, A. (2014). Rodziny z wyboru w Polsce. Życie rodzinne osób nieheteronormatywnych. Warszawa: Instytut Psychologii Polskiej Akademii Nauk

Sikora, K., Iniewicz, G. (2012). Kwestie etyczne w psychologii LGB - ogólne normy w szczególnej sytuacji. W: Iniewicz, G., Mijas, M., Grabski, B. (red.). Wprowadzenie do psychologii LGB (s. 289-308). Wrocław: Wydawnictwo Continuo

Świder, M., Winiewski, M. (2021). Sytuacja społeczna osób LGBTA w Polsce: raport za lata 2019–2020. Warszawa: Kampania Przeciw Homofobii.

The Trevor Project. (2022). National Survey on LGBTQ Youth Mental Health 2020 [online]. https://www.thetrevorproject.org/survey-2022/assets/static/trevor01_2022survey_final.pdf. (Dostęp: 27.07.2023)

The Trevor Project. (2022). National Survey on LGBTQ Youth Mental Health 2020 [online]. https://www.thetrevorproject.org/survey-2020/. (Dostep: 27.07.2023)