Psychologiczne spojrzenie na psychikę osób starszych

Na pewno niejedna osoba słyszała stwierdzenie psycholog, psychiatra, psychoterapeuta, a psychopatologia, a zaburzenia psychotyczne? Albo czy umiemy określić psychologiczne aspekty starzenia się, radzenia sobie z ograniczeniami procesu starości? Wiemy, czym różni się starość od procesu starzenia się?

Mamy świadomość, że osoby starsze także posiadają psychikę, która często mierzy się z innymi obiektywnymi trudnościami, niż u osoby dorosłej. Wyjaśnienia tej kwestii i próby odpowiedzi na powyższe pytania znajdą się w poniższym artykule. 

Zwrócenie uwagi na zdrowie psychiczne osób starszych 

To, o czym należy bezwzględnie pamiętać, to fakt, iż osoby starsze posiadają także swoje potrzeby, odczucia emocjonalne, obiektywne trudności, takie jak, np. choroba, czy choroba bliskiej osoby, ale przede wszystkim też swoje nastawienie, subiektywnie trudne emocje w  odniesieniu do tych poszczególnych sytuacji  (każda osoba w związku z daną sytuacją może odczuwać inne emocje, myśli i w inny sposób zachowywać się). Tak, jak osoby młodsze, tak i  osoby starsze mogą albo bardziej efektywnie, albo mniej efektywnie radzić sobie z  poszczególnymi zdarzeniami. Dlatego trzeba pamiętać, iż tak, jak dziecku, osobie dorosłej, tak i osobie starszej niejednokrotnie potrzebne jest wsparcie psychologiczne, a nie np. tylko zabezpieczenie farmakologiczne. 

Jednak niejednokrotnie też zdarza się niestety, że wśród osób starszych nie ma nawyku korzystania ze wsparcia psychologicznego w celu przepracowania trudnej dla siebie sytuacji. Cały czas, dla wielu jeszcze, wizyta u psychologa postrzegana jest jako powód do wstydu, słabości, występuje obawa przed chorobą psychiczną, bunt, że przecież ja nie jestem chora_y. Osoby starsze koncentrują się na fakcie samej wizyty lub w dzisiejszych czasach też telewizyty u specjalisty niż na tym co mogą osiągnąć sięgając po pomoc. 

Nierzadko praktyczny obraz pracy psychologa, rozumienie potrzeby uzyskania wsparcia, chęć rozumienia własnego postępowania i własnej psychiki, przydatne znaczenie roli psychologa pojawia się podczas trwania pierwszej wizyty lub po jej zakończeniu.

Zarówno psycholog, psychiatra i psychoterapeuta, to osoby, które mogą pomóc w  funkcjonowaniu psychicznym osobie starszej : 

• Psycholog wyjaśni zakres funkcjonowania, przepracuje wraz z pacjentem trudność, wykona diagnozę psychologiczną, zajmie się interwencją, wsparciem, przeprowadzi konsultację. 

• Psychiatra przeprowadzi diagnozę, wesprze pacjenta i przepisze leki. 

• Psychoterapeuta w zależności od nurtu, w którym pracuje zajmie się wraz z pacjentem szczegółowo i całościowo trudnością/ trudnościami pacjenta. 

Wszystkie te osoby pomogą osobie starszej w poprawie funkcjonowania Jej pod kątem psychicznym. Z uwagi na temat artykułu, skupię się na psychologicznym funkcjonowaniu psychiki osób starszych.

Klasyfikacji zaburzeń - psychopatologia 

Nie każdego dotyczy choroba psychiczna Jego lub kogoś z Jego bliskich. Natomiast takie sytuacje też występują wśród osób starszych. Osoba chorująca psychicznie posiada ograniczony wgląd w chorobę, zaburzone poczucie, że jest chora, trudności w radzeniu sobie w codziennym życiu. Wśród osób starszych, oprócz zaburzeń psychicznych, wyróżnia się także zaburzenia zachowania i zarówno jedne, jak i drugie wymagają wsparcia specjalistycznego, gdyż utrudniają, a czasem i uniemożliwiają osobie prawidłowe funkcjonowanie

Psychopatologia, o której wspomniałam wcześniej, jest połączona z psychologią kliniczną, gdyż zajmuje się określaniem zaburzeń psychicznych. Zgodnie z  Międzynarodową Klasyfikacją Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 ( wkrótce ICD-11) zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania dzielą się na: 

• zaburzenia psychiczne typu organicznego, tylko i włącznie z zespołami objawowymi (w tym np. choroba Alzheimera); 

• zaburzenia psychiczne i zachowania wywołane używaniem środków substancji psychoaktywnych (w tym wywołane użyciem alkoholu, opiatów, środków uspokajających i nasennych, kofeiny, halucynogenów, tytoniu, etc.); 

• schizofrenia i zaburzenia typu schizofrenii oraz urojeniowe; 

• zaburzenia nastroju; zaburzenia nerwicowe, związane ze stresem pod postacią somatyczną; 

• zespoły behawioralne, dotyczące zaburzeń odżywiania, zaburzeń snu, zaburzenia osobowości i  zachowania dorosłych; 

• upośledzenia umysłowe; zaburzenia rozwoju psychicznego, psychologicznego (w tym, np. zaburzenia artykulacji mowy, afazja z padaczką); 

• zaburzenia zachowania i emocji, rozpoczynające się w dzieciństwie i wieku młodzieńczym (w tym np. lęki, tiki) oraz całkiem niemała grupa zaburzenia psychiczne bliżej nie określone. 

Więc, jak widać, zaburzeń psychicznych oraz zaburzeń zachowania, które wpływają na psychikę osoby starszej może być naprawdę wiele.

Podczas psychologicznych działań należy pamiętać o wszystkich osobach i dostosowywać rodzaj pomocy do ich potrzeb, stawiając na efektywność, a tym samym na efektywne funkcjonowanie psychiki danej osoby. 

Definicja zdrowia w odniesieniu do starości, jako etapu rozwoju

To, czy dana osoba potrzebuje wsparcia specjalistycznego, czy jej psychika takiego wsparcia wymaga nie zawsze jest łatwo osobom z rodziny określić, gdyż często osoby bliskie stwierdzają, że np. dany człowiek tak postępuje, albo tak się zachowuje, bo jest już osobą starszą, a nie zawsze to jest prawdą. Dlatego warto zapoznać się z psychologią osób starszych, z tym, co to jest starość i proces starzenia się, aby wiedzieć, co faktycznie powiązane jest ze starością, a co jest nieprawidłowością lub wynika z procesu choroby. W ten sposób określa się, że rolą osoby starszej jest chorować (bo np. zachowuje się jak osoba w otępieniu), a przecież otępienie można skutecznie leczyć. Na pewno łatwiej jest osobie bliskiej stwierdzić, czy dany człowiek jest chory, choć perspektywa zdrowia i choroby też nie jest łatwa w sposób dokładny do określenia. 

Definicji dotyczących aspektów klinicznych zdrowia i choroby jest dużo, ale też cały czas funkcjonuje określenie zdrowia z 1948 roku, opracowane przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), gdzie pojmuje się zdrowie jako pełny dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny danej jednostki. Jednocześnie zaś, z uwagi na proces starzenia się człowieka wraz z wiekiem, zwłaszcza w stosunku do osób starszych mówi się zdrowiu, jako nie pogorszeniu aktualnego funkcjonowania (zwłaszcza jeśli dana osoba leczy się na choroby przewlekłe, przewlekłe i współtowarzyszące, ale obecny stan zdrowia nie utrudnia prawidłowego funkcjonowania psychicznego i społecznego pomimo trudności, np. fizycznych). Należy też pamiętać, iż wiele chorób można wprowadzić w remisję i symptomy czy syndromy nie pojawiają się przez długi okres czasu.

Faktem jest, iż niezależnie czy mówimy o chorobie fizycznej, np. niepełnosprawności, czy chorobie psychicznej, czy o pogorszeniu funkcjonowania z uwagi, np. na przeżycie jakiejś stresującej czy traumatycznej sytuacji, należy zawsze pamiętać, że to wszystko wpływa na psychikę. W zależności od tego, ile dana osoba posiada zasobów osobistych oraz społecznych, i w jaki sposób potrafi z nich korzystać, to poradzi sobie z daną sytuacją lepiej lub gorzej. Czyli Jej psychika poradzi sobie z daną sytuacją lepiej lub gorzej.

Teorie starzenia się

Mówiąc o osobach starszych nie należy pominąć całego rozumienia starości, o której nie raz wspominałam. WHO przyjmuje podział starości na okresy: 45-59 lat- wiek przedstarczy; 60-74 lat-wczesna starość; 75-89 lat-późna starość; 90 lat i więcej-długowieczność. Starość to niewątpliwie czas narastania problemów zdrowotnych, które w  konsekwencji doprowadzić mogą do ograniczenia sprawności i samodzielności. Do najczęstszych problemów należą m.in. zaburzenia stabilności postawy i upadki, nietrzymanie zwieraczy, upośledzenie funkcji poznawczych, depresja, upośledzenie wzroku i słuchu. 

Starość to faza życia człowieka, w której następuje naturalny proces redukcji biologicznej aktywności organizmu. Proces ten podporządkowany jest upływającym latom człowieka. Tutaj dużą rolę odgrywają czynniki genetyczne i środowiskowe. Starzenie to, dokładnie określając, fizjologiczny proces ściśle związany z wiekiem, w którym pojawia się zmniejszenie aktywności biologicznej organizmu. 

Warto podkreślić, iż występują różne teorie samego procesu starzenia się, np. teoria zegarowa (powstała jako wynik obserwacji dynamiki rozwoju i zaniku elementów układu dokrewnego); teoria błędów Orgela (która zakłada, że w czasie podziałów komórki i multiplikacji materiału genetycznego występują błędy syntezy, szczególnie w strukturze DNA); teoria immunologiczna (zauważono, że z wiekiem układ odpornościowy jest mniej sprawny); teoria wolnych rodników (jest to niewątpliwie najbardziej popularna metoda starzenia się. Wolne rodniki są to bardzo aktywne cząstki, powstające w procesie normalnego metabolizmu, posiadają pewną liczbę elektronów, a ich struktura i zdolność do oddawania elektronów powoduje, że szczególnie łatwo wchodzą w reakcję z wieloma związkami, np. reagują z DNA); teoria wiązań krzyżowych (założeniem teorii jest fakt, że usztywnianie strukturalne materiału genetycznego (DNA) poprzez tworzenie wiązań wewnątrz cząsteczki prowadzi do jego degeneracji.); teoria mutacji somatycznych (przewlekła ekspozycja na naturalne źródła promieniowania. W wyniku mutacji dochodzi do uszkodzenia materiału genetycznego w  komórkach somatycznych). Zatem podłoże teoretyczne procesu starzenia się jest naprawdę rozbudowane i wieloetapowe.

Postawy społeczne wobec starości

Wiele osób, zwłaszcza starszych wykazuje trudność pogodzenia się, iż coś jest trudniejsze, zabiera więcej czasu, szybciej przychodzi zmęczenie. Dlatego też określa się postawy społeczne wobec procesu starzenia się. 

Najefektywniejszą z nich jest postawa dobrego przystosowania się do starości (zwane też postawą konstruktywną, określaną jako przyzwyczajeniową z realiami otaczającego świata) - wyraża się ona pozytywnym spojrzeniem na starość, brakiem kompleksów, realistyczną samooceną, umiejętnością współżycia z innymi oraz prawidłowym komunikowaniem się, a także współpracą z innymi w przypadku trudności i poszukiwaniem jak najszybciej jak najefektywniejszych rozwiązań z jednoczesną akceptacją jeśli czegoś nie uda się w pełni zrealizować. 

Pozostałe postawy wyrażające niekorzystne, a  nawet szkodliwe, czy destrukcyjne przystosowanie do procesu starości, to: 

• postawa zależności (charakteryzuje się bezradnością, uzależnieniem od pomocy innych, ograniczonymi kontaktami społecznymi, spowodowanymi obawą przed utratą bezpieczeństwa i spokoju);

• postawa wrogości (jest związana z brakiem realizmu, niechęcią do ludzi młodych, obarczeniem winą za swoje niepowodzenia inne osoby, dostrzeganiem w starości samych negatywnych stron, wrogim usposobieniem spowodowanym lękiem przed starością i śmiercią);

• postawa obronna (przejawia się zagłuszaniem objawów starości przez nadmierną aktywność, udowodnieniem za wszelką cenę swoich sił witalnych, idealizowanie przeszłości i braku krytyki co do własnej osoby);

• postawa wrogości skierowanej na samego siebie (obejmuje niechęć do samego siebie, przypisywanie winy za niepowodzenie tylko sobie, brak zainteresowań i  osamotnienie. Osoby prezentujące tę postawę często popadają w stany depresyjne, a  śmierć traktują jak wybawienie od złej doli jaką wiodą). 

Jak zatem widać postawa, którą przyjemnie się w stosunku do procesu starzenia się wpływa na nasze emocje, myśli, zachowania, a tym samym na nasz poziom funkcjonowania psychicznego.

Niestety zdarza się jeszcze cały czas, że osoby z zaburzeniami psychicznymi nierzadko są szykanowane, pomijane, wykluczane z życia społecznego, czego powodem jest nieznajomość problematyki psychiatrii i zaburzeń psychicznych, a także pewnie strach otoczenia o własne bezpieczeństwo i nieumiejętność zachowania się w danej sytuacji. Tymczasem osoba starsza nawet z zaburzeniami psychicznymi odczuwa potrzeby i jest równoprawnym członkiem społeczeństwa, z tą tylko różnicą, iż wymaga profesjonalnego wsparcia.

Normatywne zmiany okresu starości 

Natomiast aby wiedzieć, nad czym można pracować w swoim funkcjonowaniu psychicznym, warto też znać i pamiętać o naturalnych cechach psychiki, które w mniejszym lub znaczącym zakresie mogą pojawiać się w starszym wieku są: osłabienie pamięci, wycofująca się postawa, zmiana zainteresowań lub wycofanie się z zainteresowań, upór, zmniejszona odporność emocjonalna, poczucie nieomylności i dużego zakresu wiedzy, obserwowalne zmiany w  funkcjonowaniu, obniżona sprawność intelektualna, utrudnienia w orientacji w czasie i  w  otaczającej rzeczywistości, zmiany charakterologiczne, obniżona zdolność do sterowania uczuciami, obniżenie intensywności przeżyć. 

Praktyczne trudności dotyczą, np. celowego przypominania sobie nazwisk i dat, lekceważącego stosunku do aktualnych czasów i zachowań osób z młodego pokolenia, braku wiary w nadchodzące miłe wydarzenia, niechęci lub nawet niezdolności do adaptacji się w nowych warunkach, łatwego wzruszanie się, drażliwości, unikania lub wycofywania się z podejmowania decyzji, zapominania szczegółów i  o  szczegółach, niechęci otrzymywania wsparcia, pomocy i opieki od obcych osób, gorszego poziomu funkcjonowania uwagi, zwłaszcza jej aktywności oraz podzielności, utrudnienia w  funkcjonowania pod presją czasu, oraz uwypuklenia indywidualnych cech charakteru, które zależą one od: trybu i stosunku do życia, pracy zawodowej, skłonności, celów, motywacji.

Podsumowanie

Zdrowie psychiczne osób starszych jest tak samo ważne, jak psychika osoby w każdym wieku, a skutkami nie zaspokojenia potrzeb ludzkich są: zaburzenia w fizycznym funkcjonowaniu organizmu, złe samopoczucie, objawy somatyczne i (lub) psychiczne, wyparcie potrzeby ze świadomości, utrata tożsamości, zależność od osób trzecich, osamotnienie, samotność, zaburzenia psychiczne, np. agresja, depresja, rozdrażnienie, zachowania aspołeczne. Dlatego tak ważne jest dbanie o komfort psychiczny osób starszych. 

Bibliografia:

D. Hastings. Chory w domu. Wskazówki-porady-zalecenia. Warszawa 1997. Wydawnictwo Świat Książki.

M. Cybulski, N. Waszkiewicz, E. Krajewska- Kułak, K. Kędziora-Kornatowska. Psychogeriatria. Warszawa 2017. Wydawnictwo Lekarskie PZWL.

M. Marchow, Późna dorosłość, Remedium 2004, nr 6,s.4-16.

N.Ogińska- Bulik, Z.Juczyński. Zasoby osobiste i społeczne, sprzyjające zdrowiu jednostki. Łódź 2003.Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

S. Pawlas-Czyż. Praca socjalna wobec współczesnych problemów społecznych. Toruń 2007. Wydawnictwo Edukacyjne Akapit.

Ż. Fiodorenko [i in.]. Oko w oko ze starością w: Wspólne Tematy. 2005, nr 7/8.http://stary1.portalmed.pl/finn2/klasyfikacje/index.stm?klas=icd10 ( z dn. 22.11.2010)