Wielorakość i wieloaspektowość zaburzeń otępiennych u osób starszych

Zmiany psychofizyczne - norma czy zaburzenie?

Faktem jest, iż starość, to czas narastania problemów zdrowotnych, które w konsekwencji mogą doprowadzić do ograniczenia sprawności i samodzielności. Do najczęstszych problemów należą, np. zaburzenia stabilności postawy, zachwiania równowagi i upadki, nietrzymanie moczu, depresja, upośledzenie wzroku i słuchu oraz upośledzenie pewnych zakresów funkcji poznawczych. 

Mówiąc o procesach poznawczych mamy na myśli elementarne procesy poznawcze, tj. uwagę, pamięć, percepcję, postrzeganie, oraz złożone procesy poznawcze, tj. myślenie, język, w odniesieniu do komunikacji, funkcje wykonawcze. 

Należy pamiętać, że nie wszystkie trudności w zakresie procesów poznawczych są normą wynikającą ze starości, ponieważ niektóre mogą mieć podłoże otępienne. 

Trudności, które mają możliwość pojawić się według norm, to np. :

• wolniejsze tempo wykonywanych czynności, 

• trudności w zakresie wykonywania złożonych bardziej skomplikowanych zadań,

• kłopoty dotyczące przyswajania nowych informacji,

• trudności w zakresie podzielności uwagi i jej koncentracji, 

• trudności z przypominaniem celowanym, np. nazwisk, dat

Te zmiany to zmiany prawidłowe, zachodzące w sferze percepcyjno-motorycznej, charakterystyczne dla tego etapu rozwoju, czyli dla starości.

Starość jako etap rozwojowy

Można by zastanowić się, dlaczego starość rozpatruje się też w kategoriach rozwoju? Ponieważ osoba starsza uczy się radzić sobie z nowymi subiektywnie dla niej trudnymi sytuacjami. Dlatego na wszelkie zmiany w zakresie procesów poznawczych warto reagować na bieżąco, gdyż powodują one pogorszenie w codziennym funkcjonowaniu, a gorsze funkcjonowanie wpływa w sposób negatywny na odczucia osoby starszej. Tutaj dużą rolę odgrywają czynniki genetyczne i środowiskowe, a także, przede wszystkim, samo nastawienie pacjenta i do objawów danej choroby i  ewentualnego procesu terapeutycznego, a wcześniej do kontaktu ze specjalistą. 

Warto sięgać po pomoc specjalistów_ek

Zakres otępienia i jego występowanie diagnozuje specjalista albo zespół specjalistów. 

Zdarza się, iż można wykazywać symptomy otępienia, w ogóle go nie mając. Dzieje się tak, np. gdy poznawczo gorzej funkcjonujemy, ale odczuwamy niepokój wewnętrzny, funkcjonujemy w stresie,  znajdujemy się w dusznym i ciasnym pomieszczeniu, zatruliśmy się, np. substancjami chemicznymi, bardzo długo spaliśmy lub nasz organizm przeciwnie domaga się snu. Będąc zmęczonym, nasz umysł jest zajęty czymś dla niego ważniejszym, czyli potrzebą odpoczynku, a nie, np. koncentrowaniem się na rozmowie. Wtedy najczęściej występują drobne luki pamięci, które zazwyczaj nie są groźne. Niepokój i chęć konsultacji ze specjalistą powinny powodować wszystkie te czynności, które wcześniej nie występowały i/lub nie zostały zdiagnozowane.

Najważniejsze to pamiętać oraz ewentualnie sobie powtarzać, iż w przypadku zmian w zakresie funkcjonowania procesów poznawczych warto udać się do specjalisty, a nawet specjalistów, gdyż może okazać się, że, np. w przypadku funkcjonowania ze stresem pomoże nam psycholog, na badania obrazowe mózgu wyśle nas neurolog, szczegółową diagnostykę procesów poznawczych wykona neuropsycholog, a psychiatra pomoże farmakologicznie w wyrównaniu naszego nastroju, jeśli oczywiście zajdzie taka potrzeba. Dlatego osoby starsze takich specjalistów powinny postrzegać jako sprzymierzeńców.

Niewątpliwie im wcześniej zostanie prawidłowo zdiagnozowany zakres otępienia, tym więcej rzeczowych informacji posiada sam pacjent i jego rodzina i tym więcej posiada czasu na ewentualne zmiany, które mogą nastąpić i mogą być konieczne np. zmiany organizacyjne. Jednocześnie w przypadku pełnej właściwej diagnozy i efektywnego leczenia danej choroby, niejednokrotnie może zdarzyć się, iż zakres trudności poznawczych będzie odwracalny. Natomiast zbyt późne zdiagnozowanie i znalezienie tego przyczyny może spowodować trwałe zmiany w pamięci, trwałe ubytki pamięci.

Zaburzenia pamięci nie muszą wynikać z otępienia ...

Warto pamiętać, iż zaburzenia pamięci mogą być spowodowane patologią ośrodkowego układu nerwowego, ale również chorobami przewlekłymi, jak np. cukrzycą, chorobami układu krążenia, chorobami nerek, chorobami nowotworowymi,zaburzeniami gospodarki wodno-elektrolitowej, chorobami układowymi, np. toczniem układowym, schorzeniami hematologicznymi, urazami mózgowia, czy depresją.

Przykład: osoba chorująca na depresję lub będąca pod wpływem silnego stresu, nierzadko ma problem z zapamiętywaniem nowych informacji, z koncentracją uwagi, ze spowolnieniem myśli, prawidłowością myślenia, organizacją działań oraz zmianami nastroju. W takim przypadku, chociaż osoba obawiała się, iż ma otępienie, została zdiagnozowana Jej depresja.

Demencja, czyli otępienie

Demencję (inaczej otępienie), która z języka łacińskiego oznacza utracenie zmysłów i należy do grupy chorób neurozwyrodnieniowych, niejednokrotnie diagnozuje się u osób starszych. 

Najprościej, obrazowo mówiąc, otępienie charakteryzuje się obniżeniem możliwości umysłowych w wyniku uszkodzenia mózgu. Do zaburzeń otępiennych zalicza się określone trudności pamięci, orientacji, rozumienia, myślenia, liczenia, językowe, czy zdolność oceny sytuacji. 

Występuje wiele kryteriów i definicji otępienia, ponieważ powszechne są spory, choć już coraz rzadziej, dotyczące tego, kiedy obniżenie sprawności umysłowej wchodzi w fazę demencji.

Wbrew niektórym opiniom objawy otępienia nie są normalnymi objawami dla procesu starzenia się. Normalnym zjawiskiem dla procesu starzenia się są zmiany w funkcjonowaniu procesów poznawczych, ale które nie są otępieniem.

Niejednokrotnie objawy depresyjne są zwiastunem otępienia. Osoba czuje, że coś zaczyna sprawiać jej trudność, ale tuszuje, ukrywa, tłumaczy to, stara się walczyć z tym, a wewnętrznie często tak naprawdę sobie z tym nie radzi, nie wie, co może zrobić, aby sobie pomóc. Wtedy tak ważne jest określenie, z czym dana osoba sobie nie radzi, czy z występującą depresją, czy z występującym otępieniem?

Symptomy otępienia 

Tak, jak występują symptomy otępienia w różnych chorobach, tak i rodzajów otępienia jest wiele, np. otępienie naczyniopochodne w przypadku poudarowego uszkodzenia mózgu, czy występującej miażdżycy. 

Należy jeszcze pamiętać, oprócz klinicznego obrazu otępienia, o tzw. subiektywnym odczuciu pacjenta. Otępienie w subiektywnym odczuciu zaczyna się wtedy, gdy zmieniło się funkcjonowanie danej osoby na tyle, że przeszkadza Jej samej w funkcjonowaniu w życiu codziennym.

Do pierwszych symptomów otępienia zalicza się m.in. np.:

• zaburzenia pamięci krótkotrwałej, 

• gubienie się w poznanych wcześniej miejscach lub w miejscach, w których przebywa się niejednokrotnie,

• gubienie rzeczy i/ lub odkładanie na miejsca nie przeznaczone do przechowywania tam tych rzeczy, 

• trudności w orientacji i w czasie, 

• problemy w rozwiązywaniu pojawiających się problemów, ubieranie się nieadekwatne do pogody, 

• mowa coraz bardziej uboga, używanie nieodpowiednich słów niezgodnych z  kontekstem wypowiedzi i/lub przerywanie wypowiedzi, z uwagi na niemożność wypowiedzenia, a dokładnie z trudnością przypomnienia sobie odpowiedniego do danego kontekstu słowa.

Pojawić się może również niepewność w podejmowaniu zaplanowanych działań czy znaczna zmiana w sposobie funkcjonowania, np. dana kobieta chętnie zapraszała gości i robiła uroczystości, a w pewnym momencie zaczęła kupować gotowe dania i z czasem podawać na stół już tylko nieprzygotowane półprodukty. 

Zdarza się także, iż pomimo, że dana osoba wykazuje cechy otępienne, to zauważalne są one dopiero po pewnym czasie, po jakiejś zmianie sytuacji życiowej, np. po śmierci współmałżonka. W małżeństwie ludzie się uzupełniają, łatwiej przekazać sobie funkcje, wspierać się, korzystać z powtarzalności czynności, a zauważalna jest sytuacja trudności w codziennym funkcjonowaniu osoby np. gdy osoba nieżyjąca chodziła na zakupy lub gotowała., a teraz współmałżonek ma przejąć te zadania.

Jak pomóc? 

Osoba z otępieniem wymaga wsparcia farmakologicznego (zależnie od podłoża otępienia), wsparcia terapeutycznego (ćwiczenie zakresu procesów poznawczych, celem podniesienie komfortu życia danej osoby i polegają na aktywizacji tych obszarów mózgu, które jeszcze nie uległy nieodwracalnym uszkodzeniom) oraz wsparcia psychicznego bliskich i  specjalisty. 

Wsparcia, nie - wyręczania w wykonywaniu poszczególnych czynności - tylko motywowania do wykonywania ich  z zachowaniem największego zakresu samodzielności.

Choroba Alzheimera 

Choroba Alzheimera, to postępujące złożone mechanizmy zaburzenia czynności części mózgu, których nie można powstrzymać, a jedynie zachodzące zmiany degeneracyjne można spowolnić. Proces choroby powoduje uszkodzenia w korze mózgowej. Zaniki kory mózgowej dotyczą głównie obszarów odpowiedzialnych za pamięć i mowę.

Dlatego chorobę Alzheimera postrzega się jako wieloczynnikową chorobę, która ma podłoże genetyczne i pierwsze objawy występują najczęściej przed 60 rokiem życia. 

W chorobie Alzheimera nie tylko dochodzi do utraty pamięci, ale też ogólnie do zmniejszenia aktywności, orientacji w czasie, zanikania umiejętności słownego przedstawiania swoich myśli. W  późniejszym stadium choroby mogą również występować halucynacje, brak umiejętności rozróżniania i rozpoznawania doświadczanych zjawisk (np. poprzez błędne rozpoznawanie informacji z otoczenia, rozmowa z własnym odbiciem w lustrze, lub osobami na ekranie telewizora), a także urojenia. 

Upośledzenie sprawności intelektualnej narasta stopniowo, od nieznacznie nasilonego zapominania do całkowitej niesprawności umysłowej. U niektórych chorych może dojść do zmiany osobowości. Jedni pozostają tacy jak dawniej – łagodni i mili, bądź trudni we współżyciu, inni zaś znacząco się zmieniają.

Czynniki ryzyka choroby Alzheimera 

Zostało do tej pory przeprowadzonych wiele badań na temat podłoża tej choroby, a wśród wyników można znaleźć informacje, iż na chorobę Alzheimera mogą chorować osoby o  obniżonym stężeniu witaminy B12 i kwasu foliowego we krwi, będące długotrwale narażone na zanieczyszczenia środowiska, np. przebywające wśród rozpuszczalników. Wśród innych czynników ryzyka wymienia się m.in.: zaawansowany wiek mamy podczas porodu, niedoczynność tarczycy u pacjenta, czy depresję..

Praca terapeutyczna z osobą starszą - o czym warto pamiętać

Praca terapeutyczna z osobą starszą nie zawsze jest łatwym procesem, a który wymaga niewątpliwie dużo cierpliwości, zrozumienia potrzeb takiej osoby :

• Zdarzają się sytuacje, iż dana osoba starsza wcześniej nie miała kontaktu z wieloma lekarzami, a z psychologiem żadnego. Dodatkowo niejednokrotnie nie jest gotowa przed samą sobą przyznać się do trudności w zakresie procesów poznawczych, a co dopiero rozmawiać o tym szczerze z obcą osobą. 

• Niejednokrotnie osoby starsze nie dzielą się z bliskimi, znajomymi swoimi obawami, iż np. gorzej coś zapamiętują, o czymś zapominają i często takie fakty ujawniają się już w momencie gdy proces otępienny jest zaawansowany. Im bardziej zaawansowany proces otępienny tym niejednokrotnie potrzebny jest bardziej złożony proces terapeutyczny. 

• Wraz z wiekiem dochodzi do różnorodnych zmian charakterologicznych, jak np.: uwypuklenie indywidualnych cech charakteru (które zależą one od: trybu i stosunku do życia, skłonności, celów, motywacji etc.), obniżona zdolność do sterowania uczuciami (nieadekwatność do bodźca), zahamowanie popędów, dotyczących własnych zainteresowań i kontaktów społecznych, obniżenie intensywności przeżyć (stępienie, zobojętnienie emocjonalne), zbieranie przedmiotów bezużytecznych, koncentracja na swoich dolegliwościach. 

• Często zdarza się, iż osoba starsza koncentruje się przede wszystkim na dolegliwościach somatycznych, nie widząc potrzeby praca nad swoimi zdolnościami procesów poznawczych i chętniej, w stosunku do tego zakresu, przyjmując bierną postawę.

Wspierajmy swoje procesy poznawcze niezależnie od wieku 

Warto też pamiętać, iż ćwiczenia w zakresie procesów poznawczych są wskazane praktycznie w każdym wieku, tak samo jak racjonalne odżywianie, sen, czy komfort psychiczny itd.

Przechodząc na emeryturę nie warto z osoby czynnej stawać się osobą bierną, tylko z osoby czynnej zawodowo - osobą czynną umysłowo w zakresach, np.na które do tej pory nie było czasu. Ten etap może być pięknym czasem dla rozwoju pasji, zainteresowań, nauki. 

Bibliografia:

A. Piluś. Czym jest proces starzenia się? Arteterapia 2009, nr 4.

D. Hastings. Chory w domu. Wskazówki- porady- zalecenia. Warszawa 1997. Wydawnictwo Świat Książki.

G. Schwarz. Choroba Alzheimera. Warszawa 2006. Wydawnictwo lekarskie PZWL.

M. Cybulski, N. Waszkiewicz. Psychogeriatria. Warszawa 2017. Wydawnictwo lekarskie PZWL. 

M. Marchow. Późna dorosłość. Remedium 2004, nr 6.

N. Ogińska- Bulik, Z. Juczyński. Zasoby osobiste i społeczne sprzyjające zdrowiu jednostki. Łódź 2003. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.