Dobre przymierze terapeutyczne i sprawna komunikacja w gabinecie lekarskim są obecnie równie ważne, jak procedury medyczne i znajomość sposobów leczenia. W kształceniu studentów medycyny zwraca się uwagę nie tylko na wiedzę teoretyczną, ale również na tak zwane “kompetencje miękkie” - czyli interpersonalne. Nie wystarczy wiedzieć, jak przeprowadzić badanie fizykalne pacjenta, ale również jak z nim rozmawiać, aby uzyskać istotne dla diagnozy informacje i zapewnić współpracę na dalszych etapach leczenia, żeby było ono jak najbardziej skuteczne. Wiemy także, że ze względu na wzrost liczby chorób przewlekłych - np. nadciśnienia tętniczego czy cukrzycy - duża część społeczeństwa będzie wymagała długotrwałych interakcji z personelem medycznym. 

Komunikacja medyczna jako proces dwukierunkowy 

Komunikacja w gabinecie lekarskim to proces wymiany informacji w dwóch kierunkach: między lekarzem i pacjentem lub jego rodziną. Z jednej strony lekarz dzieli się z chorym swoją wiedzą i przekazuje informacje na temat wybranego sposobu postępowania medycznego. Z drugiej strony mamy pacjenta, który jest najlepszym źródłem informacji na temat swojego stanu zdrowia, samopoczucia i możliwości skorzystania z danej opcji leczenia. Bez efektywnej komunikacji między nimi, mocno utrudnione byłoby rzetelne poinformowanie pacjenta na temat przebiegu terapii, upewnienie się, czy jest to dla niego zrozumiałe, zaangażowanie go w dalsze leczenie czy utrzymanie długoterminowej motywacji do przejęcia kontroli nad chorobą. 

Dlaczego dobra komunikacja w gabinecie jest tak samo ważna, jak leki? 

Prawidłowa komunikacja i kompetencje interpersonalne lekarza pozwalają, aby: 

• Zostały skutecznie zebrane wszystkie informacje, które są niezbędne do postawienia diagnozy i dalszego leczenia, 

• Doszło do prawidłowej regulacji emocji związanych z otrzymaniem stresujących informacji o stanie zdrowia, 

• Potrzeby i oczekiwania pacjenta były lepiej zrozumiane, 

• Zalecenia medyczne zostały właściwie sformułowane i przekazane choremu w sposób klarowny i możliwy do zastosowania w praktyce, 

• Powstała relacja terapeutyczna oparta na współpracy i zaufaniu, 

• Pacjent był bardziej zaangażowany w leczenie, zmotywowany do współpracy i przestrzegania zaleceń lekarskich, 

• Lekarz mógł uzyskać informację o czynnikach mogących utrudniać przebieg leczenia. W otwartej komunikacji można bowiem szczerze porozmawiać o potencjalnych przeszkodach związanych z zażywaniem leków - np. obawą przed skutkami ubocznymi, czynnikami socjoekonomicznymi, niezrozumieniem treści przekazywanych informacji, 

• Zmniejszyła się ilość niepotrzebnych hospitalizacji i kosztów związanych z leczeniem powikłań wynikających z nieprzestrzegania zaleceń medycznych, 

• Doszło do wzrostu satysfakcji pacjenta z jakości opieki zdrowotnej oraz lekarza z efektów wykonywanej pracy.

Znaczenie komunikacji lekarz - pacjent w gabinecie diabetologa 

Cukrzyca jest chorobą cywilizacyjną. Szacuje się, że w 2035 roku na świecie będzie ona dotyczyła 592 milionów ludzi. W Polsce choruje na nią około 3 miliony osób, czyli 9.1 % społeczeństwa. 

Jest to choroba metaboliczna charakteryzująca się przewlekłą hiperglikemią (podwyższonym poziomem cukru we krwi). Istnieją różne rodzaje cukrzycy, lecz 90 % zachorowań dotyczy podtypu drugiego, w którym profilaktyka i zdrowy styl życia mają szczególne znaczenie. Nieleczone problemy diabetologiczne mogą skutkować szeregiem powikłań takich jak utrata wzroku, polineuropatie, zawał serca, udar mózgu, kwasica ketonowa lub zwiększone ryzyko amputacji kończyn. 

Wiedząc, jak popularnym schorzeniem jest cukrzyca, możemy się liczyć z tym, że pacjenci diabetologiczni będą mieli kontakt z wieloma sektorami ochrony zdrowia - począwszy od gabinetu lekarza POZ, poprzez oddziały szpitalne i poradnie specjalistyczne (okulista, neurolog). 

Niektórzy tę diagnozę otrzymają mając pewne podejrzenia, a inni zupełnie przypadkiem, zgłaszając się z innymi schorzeniami. 

Jakie znaczenie w tym wymiarze ma komunikacja lekarz - pacjent? Dla sukcesu terapeutycznego i przeciwdziałania powikłaniom cukrzycy ogromne znaczenie ma stosowanie się pacjenta do zaleceń lekarskich i prawidłowe ich przestrzeganie. Wiemy, że medycyna dysponuje efektywnymi lekami, pozwalającymi na kontrolowanie poziomu glikemii, ale ich skuteczność zależy od tego, czy chory będzie je prawidłowo przyjmował i umiejętnie monitorował swój stan. 

Niezwykle ważne w procesie leczenia chorób przewlekłych (na przykład cukrzycy) jest poznanie perspektywy pacjenta, jego preferencji i stylu życia. Dodatkowo należy uwzględnić następujące obszary: 

• Dostosowanie treści komunikatu o dalszym leczeniu do wiedzy i możliwości pacjenta: zalecenia lekarskie muszą zostać przedstawione w sposób na tyle zrozumiały, aby pacjent był w stanie wykorzystać praktycznie otrzymane od nas informacje. Ważne, aby rozumiał, po co wykonuje określone czynności lub stosuje określone leki. Warto podkreślić jakie korzyści uzyska przestrzegając zaleceń i angażując się w kontrolę nad swoją chorobą. Należy unikać żargonu medycznego i skupić się na najważniejszych punktach. W ramach podsumowania można zapisać pacjentowi najważniejsze ustalenia, 

• Planowanie przebiegu wizyty: aby ograniczyć wpływ silnych reakcji emocjonalnych na przyswajanie naszych komunikatów, warto uwzględnić, które z podawanych przez nas treści mogą wywołać zwiększone napięcie i co może zakłócić przebieg spotkania. Prawdopodobnie do tych treści trzeba będzie jeszcze powrócić lub je zanotować, 

• Potwierdzenie zrozumienia przekazu: warto jest się upewnić, jak pacjent zrozumiał nasze komunikaty, prosząc o powtórzenie tego, co usłyszał, własnymi słowami, 

• Zarezerwowanie czasu na pytania od chorego: im bardziej zrozumie on swoją sytuację i dalsze etapy współpracy, tym większa szansa, że będzie stosował się do wypracowanych wspólnie założeń terapeutycznych,

• Upewnienie się, czy pacjent ma wystarczającą sieć wsparcia, zasoby i wiedzę, aby sprostać ustaleniom dotyczącym leczenia. Warto mieć przy sobie informacje o grupach wsparcia i organizacjach pacjenckich, które mogą ułatwić przestrzeganie zaleceń i zdobywanie wiedzy pomocnej w leczeniu. 

Znaczenie komunikacji lekarz - pacjent w gabinecie onkologa 

Diagnoza choroby nowotworowej zwykle spada jak grom z jasnego nieba. Co oznacza, że często osoba, która ma ją otrzymać, może nie mieć świadomości ani podejrzeń odnośnie do tego, co zaraz usłyszy. Zdrowie i życie to dla większości z nas najwyższe wartości więc otrzymanie takiej informacji jest zazwyczaj postrzegane jako jedno z najtrudniejszych doświadczeń życiowych. Do dowiadywania się o chorobie dochodzi także w nietypowych okolicznościach - na przykład podczas pobytu w szpitalu z powodu innych dolegliwości. Dodatkowo często proces diagnostyki onkologicznej jest długotrwały i skomplikowany, co sprawia, że zanim człowiek dotrze do właściwego etapu, czuje się mocno bezradny i jest silnym w lęku. Opisane powyżej aspekty wymagają szczególnego uwrażliwienia na elementy komunikacyjne między lekarzem a pacjentem. 

Reakcja na informację o chorobie nowotworowej i ewentualnych rokowaniach może być skomplikowana. Zależy od wielu czynników równie po stronie pacjenta (na przykład indywidualne doświadczenia z podobną diagnozą wśród bliskich, wcześniejsze kontakty z personelem medycznym, osobowość, a także przekonania o nowotworach), a także po stronie lekarza (pojawia się poczucie bezradności, lęk przed silnymi emocjami pacjenta). 

Pomocne w takich sytuacjach są specjalne scenariusze uwzględniające metody postępowania w przypadku udzielania informacji o diagnozie choroby onkologicznej. 

Przykładem może być “EMPATIA” - protokół przekazywania złych wiadomości, zaadaptowany do polskich warunków, przez profesor UMK, dr. hab. n. med. Aldonę Katarzynę Jankowską - lekarkę z wieloletnim doświadczeniem pracy w Klinice Pediatrii, Hematologii i Onkologii Dziecięcej. Składa się on z następujących czynników: 

E - emocje - Należy uwzględnić możliwość pojawienia się silnych reakcji emocjonalnych u osoby, której dotyczy diagnoza, a także po stronie lekarza. Warto stworzyć program całego spotkania uwzględniający treść i kolejność przekazywanych informacji. Ten etap wymaga także przygotowania merytorycznego dotyczącego dotychczasowego przebiegu choroby, dalszego jej leczenia i rokowań. 

M - miejsce, osoby i czas - Należy zadbać o spokojną przestrzeń na rozmowę, w której nie dojdzie do zakłóceń ze strony osób trzecich. Warto także zaprosić osobę bliską pacjentowi, która mogłaby być dla niego wsparciem, jeśli wyrazi on na to zgodę. 

P - poziom wiedzy i gotowości pacjenta - Warto zapytać pacjenta o to, jak on ocenia swoją sytuację zdrowotną. Poznając jego perspektywę, można wyjaśnić nieścisłości i dostosować treść dalszego komunikatu. 

A - adekwatny język - Informacje przekazywane przez lekarza muszą być proste i zrozumiałe dla pacjenta, który znajduje się w silnie stresującej sytuacji. Warto unikać żargonu medycznego. 

T - treść wiadomości - Dobrą praktyką jest poprzedzenie trudnego komunikatu zdaniem wprowadzającym - czyli tak zwanym “strzałem ostrzegawczym” na przykład: “Wolałbym mieć lepsze informacje” .

I - informacje dodatkowe - Należy zapewnić o swojej dalszej opiece i wsparciu. Warto umówić się z pacjentem na dalsze formy współpracy i kontaktu. 

A - adnotacja w dokumentacji medycznej - Warto zaznaczyć, kiedy i komu przekazano informację o diagnozie, dobrą praktyką jest tworzenie notatek służbowych z prośbą o podpisanie ich przez pacjenta. 

Często współpraca z lekarzami podczas choroby nowotworowej jest długotrwała i dotyczy wielu specjalistów. Warto podkreślić, że w tej chorobie jest wiele sytuacji wymagających przyswojenia nowych informacji - to nie tylko diagnoza, ale również różne etapy i metody terapii onkologicznej, remisja, wznowa, a czasem progresja choroby uniemożliwiająca dalsze leczenie przyczynowe. 

Te wszystkie aspekty wymagają dużej empatii i komunikatywności ze strony lekarzy wraz z upewnieniem się jak przekazywane przez nich treści zostały zrozumiane przez chorego. 

Równie ważne jest zaangażowanie ze strony pacjenta i jego bliskich, pod kątem wymiany informacji o jego obawach, samopoczuciu, zapotrzebowaniu na wiedzę (lista pytań do lekarza) czy czynnikach mogących utrudnić leczenie (np. lęk przed skutkami ubocznymi). Kluczowa jest więc wzajemna interakcja między pacjentem i personelem. 

“Słowa mają moc - używaj rozważnie” 

Słowa mogą dodać skrzydeł lub odebrać nadzieję. Pacjenci trafiający do gabinetu psychologa z emocjami związanymi z diagnozą choroby przewlekłej, często powołują się na treści wypowiedziane przez personel medyczny i na doświadczenia z nim związane. Czasami to właśnie te słowa dają niesamowite poczucie bezpieczeństwa, wsparcia i zaopiekowania, które sprawia, że łatwiej im zaufać i zaangażować się w leczenie.

Zdarza się jednak, że ogarnia ich ogromne poczucie winy i bezradność po usłyszeniu treści: “Za późno pan przyszedł. Na co pan liczył? Przecież tutaj już nic nie da się zrobić” albo “Niezłego guza sobie pani wyhodowała”. Te komunikaty są mocno oceniające i niestety nie mają one żadnego wpływu na efektywność dalszego leczenia. Mogą natomiast mocno pogorszyć stan psychiczny osoby, która znalazła się w bardzo trudnej dla siebie sytuacji. 

Z mojej perspektywy ważne jest, aby treści wypowiadane przez medyka, które dotyczą choroby, podkreślały to, co jeszcze może być zrobione albo jaki rodzaj wsparcia współczesna medycyna jest w stanie zaoferować. Jeżeli leczenie przyczyny choroby nie jest możliwe, to z dużym prawdopodobieństwem da się zastanowić, które objawy i aspekty jakości życia pacjenta można jeszcze zaopiekować (np. ból, samodzielność, sprawność, możliwość potrzymania ważnych dla siebie relacji, stan emocjonalny). Warto pamiętać również o wsparciu informacyjnym bliskich chorego i poinformowaniu, gdzie i z czym mogą się zgłosić. 

Na co ma wpływ lekarz, a na co pacjent? 

Perspektywa lekarza: ekspert posiadający wiedzę o skutecznym diagnozowaniu choroby i metodach jej leczenia. Ma wpływ na to, aby treść przekazywanych przez niego zaleceń była zrozumiała i możliwa do zastosowania. 

Budując otwartą i życzliwą komunikację z pacjentem, może pomóc mu zgłaszać swoje wątpliwości i obawy, a także informacje o czynnikach mogących utrudniać realizację planu terapeutycznego. 

Inwestując w dobrą komunikację, sprawia, że jego metody leczenia są efektywne, pacjenci bardziej zaangażowani, a sam jest odbierany jako profesjonalista, który oprócz rzetelnej wiedzy medycznej, posiada też kompetencje interpersonalne - niezwykle cenione przez pacjentów. 

Perspektywa pacjenta: to ekspert od swojego przeżywania choroby, a dzięki jego informacjom da się najlepiej określić charakter jego dolegliwości i ustalić potencjalny plan leczenia. 

Jego otwartość i szczerość w gabinecie mają wpływ na ostateczny efekt terapeutyczny. Może usprawnić proces komunikacji poprzez przygotowanie się do wizyty lekarskiej: stworzenie listy zażywanych przez niego lekarstw, objawów i dolegliwości, a także zastanowienie się nad listą pytań, o ważne dla niego sprawy dotyczące przebiegu choroby i leczenia. 

Im bardziej zaangażowany pacjent, tym większa szansa na efektywne radzenie sobie z chorobą, przestrzeganie zaleceń lekarskich, a tym samym również skuteczniejsze zaopiekowanie jego objawów i lepsza jakość życia. 

Leczenie wymaga relacji 

Podsumowując, współpraca z pacjentami w gabinetach lekarskich jest kluczem do tego, aby leczenie było efektywne, a pacjent czuł się zaangażowany w stosowanie się do zaleceń. Skuteczna komunikacja między chorym a personelem medycznym daje możliwość wymiany ważnych informacji, które mogą mieć wpływ na przebieg terapii i polepszyć jakość życia chorego. Lekarz, który umiejętnie łączy wiedzę merytoryczną z kompetencjami interpersonalnymi, bywa postrzegany jako bardziej skuteczny i profesjonalny, a to zwrotnie wpływa na większą satysfakcję z wykonywanej pracy. 

Bibliografia: 

Jankowska, A. (2014). Communication in pediatric oncology. Disclosing a cancer diagnosis. Psychoonkologia, 123-127. 

Ha, J. F., & Longnecker, N. (2010). Doctor-patient communication: a review. Ochsner journal, 10(1), 38–43. 

Zozulińska-Ziółkiewicz, D., Wolnik, B., Wender-Ożegowska, E., Małecki, M., Krętowski, A., Koblik, T., Gumprecht, J., Gajos, G., Franek, E., & Fichna, P. (2016). “Compliance” w cukrzycy : cel czy droga do sukcesu? Diabetologia Praktyczna, 2(1), 38–45.