Sen, czyli czas z wyłączoną świadomością, z fizjologiczną utratą przytomności, która jest w  pełni wskazana, jest potrzebny każdemu. Doba jest okresem aktywności, ale i braku aktywności, gdyż nie da się całe dwadzieścia cztery godziny na dobę działać na tym samym poziomie, z takim samym zaangażowaniem i z tą samą efektywnością. Po prostu fizjologicznie nie jest to możliwe. Wracamy do konstruktywnych działań po zaspokojeniu potrzeby snu oraz/i po zadziałaniu konkretnego bodźca/ bodźców. W ten sposób można określić prawidłowy przebieg snu. Choć warto zaznaczyć, iż bodźców rozbudzających dla efektywności snu nie powinno być za wiele i nie powinny występować za często, gdyż nie występuje wtedy naturalne zjawisko zaspokojenia potrzeby snu.

Jakie są symptomy zaburzeń rytmu snu?

Trudnością, a niejednokrotnie problemem, staje się brak snu, który występuje w dłuższych odcinkach czasu. Takie zjawisko powoduje stałe narastanie potrzeby snu, bez jednoczesnej możliwości zaspokojenia tej potrzeby. Trudnością można określić każdą nieprzespaną noc, bo już wtedy inaczej trudniej funkcjonujemy. Dłuższy okres nieprzespanych nocy prowadzi do dolegliwości somatycznych, a nawet do pojawienia się dysfunkcji psychicznych. W takich sytuacjach, powrócenie do prawidłowego rytmu snu, powoduje powolny zanik dolegliwości somatycznych i obserwowania wycofujących się symptomów, świadczących o zaburzeniach psychicznych. 

Starość etapem fizjologicznych zmian

Osoba starsza w literaturze postrzegana jest w różny sposób. Mówiąc o osobach starszych nie należy pominąć całego rozumienia starości. Światowa Organizacja Zdrowia przyjmuje podział starości na okresy: 45-59 lat- wiek przedstarczy; 60-74 lat-wczesna starość; 75-89 lat-późna starość; 90 lat i więcej-długowieczność. Starość to niewątpliwie czas narastania trudności, problemów zdrowotnych, które w  konsekwencji mogą doprowadzić do ograniczenia sprawności i samodzielności. Po prostu starość, to faza życia człowieka, kiedy następuje naturalny proces redukcji biologicznej aktywności organizmu. Proces ten podporządkowany jest upływającym latom człowieka. Tutaj dużą rolę odgrywają czynniki genetyczne i  środowiskowe. Starzenie to dokładnie określając fizjologiczny proces ściśle związany z  wiekiem, w którym pojawia się zmniejszenie aktywności biologicznej organizmu. 

Charakterystyka snu wraz z wiekiem ulega zmianie. U osób starszych nie występuje już ścisły podział funkcjonowania na dzień-noc. Za to pojawia się częstsza skłonność do drzemek w ciągu dnia, co może być z jednej strony związane z innym rozkładem aktywności, a z drugiej ze znacznym zmniejszeniem wydzielania melatoniny, w porównaniu do lat poprzednich. Niejednokrotnie dzieje się, iż osoba starsza ma niejedną drzemkę w ciągu dnia, a Jej sen nocny jest bardzo krótki. W takim przypadku należy pamiętać, iż te wszystkie drzemki należy wliczyć do czasu snu w ciągu doby oraz, że nie należy doprowadzać do sytuacji, że długość drzemek w  ciągu dnia jest dłuższa czasowo, niż nieprzerwany sen nocny, bo wtedy pojawia się pytanie, kiedy organizm i mózg takiej osoby efektywnie odpoczywa? Podczas snu nocnego czy podczas drzemek dziennych? To jest tak, jakby osoba była w trybie czuwania i w dzień i w nocy, czyli nigdy w pełni się nie mogła wyspać, nigdy Jej poziom snu nie przeszedł w stan snu głębokiego, a był jedynie płytkim snem. Patrząc na fazy snu, dla pełnego komfortu, potrzebny jest zarówno sen płytki, jak i głęboki.  Część zmian w zakresie charakterystyki snu, związana jest też ze zmianami hormonalnymi oraz z chorobami współtowarzyszącymi. Dlatego na jakość snu osób starszych  wpływa sposób funkcjonowania ich organizmu, a jednocześnie jakość snu wpływa na poziom funkcjonowania somatyczno-psychicznego organizmu.

Czynniki zaburzające rytm dobowy 

Patrząc na klasyfikację psychologiczną ICD-10, należy zauważyć, iż bezsenność przewlekła to niedostateczna ilość oraz jakość snu i występuje wtedy, gdy obserwujemy ją co najmniej trzy razy w tygodniu przez okres miesiąca.  Warto wtedy spróbować zdefiniować samemu, z  bliskimi, ze specjalistą tzw : 

• czynniki predysponujące (temperamentalne, np. impulsywność, czy osobowościowe, np. perfekcjonizm), 

• bezpośrednio wyzwalające (wewnętrzne kryzysy, stresujące sytuacje, niepokoje wewnętrzne)  

• podtrzymujące daną trudność (np. szkodliwe nawyki, odsypianie w ciągu dnia nieprzespanych nocnych godzin). 

Warto zauważyć, iż trudności w zakresie snu, czyli zaburzenia snu, u każdej osoby starszej mogą być innego rodzaju, ponieważ może występować bezsenność, zaburzenia okołodobowego rytmu czuwanie-sen, a nawet zaburzenia oddychania we śnie. Podłoże tych trudności także może być rozmaite, bo np. w chorobie Alzheimera niejednokrotnie występuje zaburzenie rytmu sen-czuwanie, choć trzeba przyznać też, że nie u każdej osoby. Często trudności ze snem u osób starszych mogą być związane z zaburzeniami lękowymi. U osób starszych w zaburzeniach somatycznych nasilają się objawy somatyczne, a rzadziej obserwowane zamartwianie się, choć niepokój wewnętrzny współtowarzyszy w postaci, np. obsesyjnych myśli, nieuzasadnionych obaw. Wiadomo, że osoba, niezależnie od wieku, która odczuwa przez dłuższy czas wzmożony niepokój nie może usnąć, nie może spać, nie może podczas snu wypocząć. Obraz wielu trudności i zaburzeń psychicznych u osób starszych wygląda inaczej, niż u osób w innym wieku. To też należy wziąć pod uwagę. Dlatego warto do każdej trudności w zakresie efektywnego spania podejść interdyscyplinarnie, szukając trudności podstawowej i na bieżąco wspierając pacjenta psychologicznie.

Radzenie sobie na kolejnym etapie rozwojowym 

Wiele osób, zwłaszcza starszych, wykazuje trudność pogodzenia się, iż coś jest trudniejsze, zabiera więcej czasu, szybciej przychodzi zmęczenie. Dlatego też określa się postawy społeczne wobec procesu starzenia się, naciskając, by nie pojawiła się postawa bierna. W przypadku wszelkich trudności, także dyskomfortu odnośnie nieprawidłowego snu, warto zachęcać osoby starsze do rozmowy o tych sytuacjach, do braku generalizacji danych sytuacji, do wzmacniania przekonań, iż można pewne reakcje naszego organizmu niwelować, zmniejszać ich zakres powodując większą efektywność funkcjonowania organizmu. 

Dlaczego w rozwoju trudności ze snem, w przypadku osób starszych, potrzebny jest psycholog? Psycholog może wykonać diagnozę psychologiczną, którą potwierdzi psychiatra. W przypadku stwierdzenia trudności o charakterze bardziej interdyscyplinarnym, może przekierować pacjenta do konsultacji u innych specjalistów, np. lekarza pierwszego kontaktu, neurologa, neuropsychologa. Wraz z psychologiem można też ustalić i wprowadzać zmiany w zakresie funkcjonowania, pracę nad swoimi nawykami i przyzwyczajeniami, których teraz obserwuje się niekorzystny wpływ. Warto pamiętać o tym, iż łóżko stanowi miejsce do spania i biernego odpoczynku, a nie oglądania programów telewizyjnych, gdzie nasz mózg zamiast wyłączać się z aktywności, pobudza się do działań. Na jakość snu może mieć wpływ nasz sposób myślenia, dlatego warto przepracować ten destrukcyjny. Dodatkowo, np. intensywne wieczorne dyskusje z domownikami przed snem, nie wpływają z pewnością na efektywność procesu zasypiania, gdyż dana osoba zamiast stanu gotowości do snu, wykazuje stan napięcia emocjonalnego. Niezależnie od wieku warto pamiętać, iż należy mieć w miarę określone godziny snu i na pewno taki nawyk ma na celu zwiększenie ciągłości snu. Przykładem, który jest dość często obserwowany, jest oglądanie ulubionych seriali i programów telewizyjnych, zwłaszcza wieczorami, połączone ze spożywaniem różnych przekąsek dla przyjemności. Wiadomo też, iż na jakość snu wpływa odżywianie, jego jakość i  częstotliwość. Należy też pamiętać, że zażywanie środków nasennych nie rozwiązuje trwale trudności, a efekty mogą być niejednokrotnie krótkotrwałe i nie utrzymywać się w czasie.

Spoglądając psychologicznie na kwestię snu, jeszcze z innych perspektyw, należy pamiętać, iż  każdy okres rozwojowy posiada swoje zadania, a okres starości jest kolejnym okresem rozwojowym w życiu człowieka.  To, że dana osoba jest na emeryturze, to, że gorzej funkcjonuje zdrowotnie, nie znaczy, iż nie ma już żadnych zadań do wykonania.  Zadania rozwojowe to etapy rozwojowe, bo każda osoba, niezależnie od wieku, rozwija się całe życie. Rozwijamy się poprzez doświadczenia każdego dnia, także w odniesieniu do tych sytuacji, które są dla nas nieznane, niespotykane czy nawet trudne. Podstawowym zadaniem fazy życiowej, także starości, jest radzenie sobie z kryzysami życiowymi. Kryzysów życiowych nie uda się rozwiązać, jeśli nie będziemy aktywni, jeśli nie prosimy innych o wsparcie w  rozwiązaniu danej trudności. Należy też pamiętać, że warto podejmować zadania rozwojowe na bieżąco, gdyż pozostawianie ich na kolejne fazy życia może skutkować w podeszłym wieku frustracją albo, np. depresją. Zadaniem rozwojowym na tym etapie życia jest na pewno uznanie i umiejętność uczenia się funkcjonowania z pogorszeniem zdrowia, przyzwyczajenie się do bycia na emeryturze z  jednoczesnym nie zaniedbywaniem kontaktów społecznych, w dzisiejszych czasach może to być także poszukiwanie alternatyw w komunikacji międzyludzkiej i rozpoczęcie korzystania z  platform komunikacyjnych, jako jedna z alternatyw spędzania czasu, a nie główna, aby też nie doszło do uzależnienia. Na emeryturze można rozwijać także swoje pasje, spełniać marzenia, co powoduje u osoby starszej przyjemny obraz funkcjonowania Jej samej w Jej oczach.

Na tym etapie rozwojowym pojawiają się subiektywnie odczuwane straty, jak np. pracy, ale także współmałżonka. Strata kogoś bliskiego i okres żałoby oraz umiejętność funkcjonowania dalej, pomimo odczuwanych niejednokrotnie ogromnych wewnętrznych trudności, jest niewątpliwie bardzo trudnym zadaniem. W dzisiejszych czasach, w Polsce, niejednokrotnie obserwuje się jeszcze jedno niełatwe zadanie egzystencjalne, tj. utrzymanie się za otrzymywaną emeryturę. Niekorzystna sytuacja finansowa powoduje niemożność realizacji planów, dokonania zakupów, rezygnację z odczuwanych potrzeb, a tym samym wpływa na subiektywne odczucie obniżenia jakości życia. Ważną umiejętnością w procesie starzenia się jest nie zamykanie zadań z wcześniejszych faz życia, np. dbania o jakość swojego życia. Takie zadania rozwojowe w okresie starości, a dokładnie umiejętność radzenia sobie z nimi, wpływa na efektywność lub destruktywność procesu snu. 

Aby efektywnie psychologicznie pracować z osobami starszymi, należy w profesjonalnych działaniach, ale także w pomocowych, codziennych pamiętać, iż w przypadku osób starszych następują zmiany w zakresie funkcjonowania ich psychiki. Zatem, w przypadku rozmów z osobami starszymi, na wszelkie trudne dla nich tematy, także dotyczące trudności ze snem, warto brać pod uwagę ewentualne, obserwowalne zmiany odnośnie funkcjonowania psychiki. Takie podejście stanowiące wiedzę na temat możliwości psychiki danej osoby, empatia, zrozumienie, wsparcie jest na pewno bardzo przydatne, zwłaszcza w przypadku osoby starszej, która nigdy wcześniej nie korzystała ze wsparcia psychologicznego/psychiatrycznego.

Znane są przypadki, iż osoby starsze informujące o zaburzeniach snu, po działaniach diagnostycznych, przekierowywane są na psychoterapię poznawczo-behawioralną (CBT), bo są osoby starsze, u których diagnozuje się bezsenność pierwotną i w przypadku takiej bezsenności - wysoką skuteczność działań psychoterapeutycznych. Podczas działań terapeutycznych osoba starsza opracowuje i wdraża zasady higienicznego snu, techniki ograniczenia snu i  spędzania czasu w łóżku nie śpiąc, techniki kontroli bodźców, techniki relaksacyjne, pracuje nad zniekształceniami poznawczymi. Dodatkowo odbywa się psychoedukacja na temat snu i  bezsenności, która dotyczy fizjologii i mechanizmów snu oraz mechanizmów powstawania bezsenności. Bezsenność może się rozwinąć przez nieprawidłowe nawyki w ciągu doby. 

Bezsenność wtórna występuje jako efekt chorób somatycznych, zaburzeń psychicznych, dlatego tak kluczowa jest właściwa diagnostyka.

Dawać wsparcie, ale również prosić o wsparcie 

Zaburzenia snu są cechą charakteryzująca niejedną osobę starszą, związaną z obecnym funkcjonowaniem organizmu, z chorobami współtowarzyszącymi fizycznymi i psychicznymi. Zaburzenia snu niejednokrotnie wymagają wsparcia psychologicznego, a nie tylko regularnego przyjmowania suplementów/leków.  Osoby starsze, tak, jak i dzieci i osoby dorosłe doświadczają sytuacji stresowych, które jednocześnie zestawiają się z pewnymi nawykami i przyzwyczajeniami oraz obecną sytuacją egzystencjalną. Nie można uznać, że jak ktoś jest osobą starszą, to będzie gorzej sypiał i już. To tak, jakby powiedzieć, że czujesz się przeziębiony, to nie potrzebujesz specjalisty, tylko musisz być przeziębiony. Obecnie mamy XXI wiek, podczas którego znajomość psychiki ludzkiej, w tym też znajomość psychiki ludzkiej osób starszych staje się mniej tajemnicza. Po to wszelkie badania naukowe i badania kliniczne były przeprowadzane, aby wyniki ich służyły konkretnym osobom. Z drugiej strony, osoby starsze w obecnych czasach, są coraz bardziej świadome i też niejednokrotnie szukają wsparcia u psychologa czy psychiatry. Tylko niestety nie udają się do tego specjalisty po miesiącu od zaobserwowania zaburzeń snu, tylko najczęściej po roku, albo po latach. Z trzeciej strony, niejednokrotnie liczą się ze zdaniem osób bliskich, nawet jeśli nie w sposób otwarty. Z czwartej strony, często starają się poprosić o pomoc, tylko nie zawsze efektywnie potrafią. Po piąte, wśród osób starszych są też osoby, które całe życie do tej pory starały się radzić z trudnościami same i być wsparciem dla bliskich, dlatego teraz trudno im poprosić bliskich o wsparcie dla siebie. Tych stron można by jeszcze wymieniać wiele, jednak wszystkich się nie wymieni, gdyż każda osoba jest inna.  To, co jest ważne podczas działań terapeutycznych, też działań terapeutycznych z osobami starszymi, to szczery,  oparty na współpracy, konkretny dialog, który powinien być też podstawą każdej komunikacji wewnątrzrodzinnej. 

Bibliografia:

Cybulski, N. Waszkiewicz, E. Krajewska- Kułak, K. Kędziora- Kornatowska. Psychogeriatria. Warszawa 2017. Wydawnictwo Lekarskie PZWL.

Tyszkowa. Rozwój człowieka w ciągu życia. Zagadnienia teoretyczne i metodologiczne. Warszawa 1988. Wydawnictwo Nauk PWN.

K. Dąbrowski Pasja rozwoju. Warszawa1982. Wydawnictwo PTHP.

D. Bromley. Psychologia starzenia się. Warszawa 1969. Wydawnictwo Nauk  PWN.

A. Zych. Człowiek wobec starości. Szkice z gerontologii społecznej. Katowice 1999.  Wydawnictwo Śląsk.