Czy wszyscy ex są narcyzami?

W ciągu ostatnich lat coraz więcej osób edukuje się psychologicznie, jest też większy dostęp do takich treści. Coraz częściej też stawiamy „diagnozy” swoim znajomym, byłym partnerom czy członkom rodziny. W mediach społecznościowych można zauważyć wysyp zwłaszcza tych treści, które dotyczą narcyzmu. Wpisy, filmy i artykuły opisujące toksyczne zachowania, manipulacje i cechy, które mają rzekomo definiować narcyzów są dostępne na wyciągnięcie ręki. Najczęściej są to clickbaitowe tytuły, takie jak: „trzy cechy narcyza”, albo „to jest narcyz, jeśli”, „uciekaj, jeśli on/ona to robi”. 

W związku ze swoim doświadczeniem gabinetowym, ale też na bazie obserwacji prywatnych, domyślam się skąd może brać się taka skłonność ludzi do wypatrywania narcyzów. Część z nich to osoby, które zostały skrzywdzone przez drugą osobę w relacji najczęściej romantycznej, a część chce się po prostu ochronić przed cierpieniem zanim wejdzie w relacje. I dlatego przeglądają filmy, gdzie może zrobić szybki przegląd kilku punktów, na które powinni być uważni. Zasięgi rosną na potrzebach osób, które często liżą rany po rozstaniu, ale też na dość uniwersalnym lęku przed „toksycznym’ związkiem.

Chcemy zrozumieć trudne relacje i nadać skróty myślowe, etykiety, które ułatwią nam poruszanie się w zawiłym świecie uczuć. Niektórym może być łatwiej pogodzić się z myślą: „zranił, mnie bo był narcyzem”, niż przyjąć bardziej skomplikowaną prawdę - że ludzie mają swoje słabości, popełniają błędy, a ich zachowania, często nielogiczne, wynikają z wielu czynników, niekoniecznie z zaburzenia osobowości. I co najważniejsze, nie nad wszystkim mamy kontrolę i nie wszystkiemu mogliśmy zapobiec.

Nie pomaga też tzw. efekt potwierdzenia. Łatwo jest spostrzec w kimś cechy narcystyczne, czytając podręczną listę, ale możemy ignorować wszelkie dowody na to, że dana osoba nie spełnia kryteriów. „Diagnozowanie” narcyzmu staje się subiektywne i oparte na emocjach. I stąd, mimo, że narcystyczne osobowości stanowi drobny procent populacji, po wejściu na dowolną platformę, można odnieść wrażenie, że to wróg numer jeden, jest wszędzie i trzeba się mieć na baczności - zwłaszcza na profilu randkowym. 

Pojęcie narcyzmu: między mitem a diagnozą

Krótkie nagrania pod tytułem „10 oznak, że twój partner to narcyz” mogą być przyciągające, ale rzadko uwzględniają pełen kontekst psychologiczny. Z moich obserwacji wynika, że część z opisów narcyza wynika z indywidualnego doświadczenia osoby skrzywdzonej i często jest nawet ze sobą sprzeczne:

• narcyz nigdy nie wraca po rozstaniu, (wg osoby nr 1),

• narcyz zawsze wraca (wg osoby nr 2).

W rzeczywistości narcyzm to złożone pojęcie i w definicjach gubią się nawet specjaliści, ponieważ można go rozumieć na kilka sposobów.

1. Zaburzenie osobowości NPD – Narcissistic Personality Disorder), którego diagnoza wymaga pogłębionego wywiadu klinicysty. Specjalista diagnozując zaburzenie, przygląda się konkretnym osobom w sposób wielowymiarowy. Bierze pod uwagę czynniki systemowe, skutki i przyczyny wymienionych zachowań.

   Zaburzenie osobowości narcystycznej sprawia, że pacjent uważa się za osobę wyjątkową i wymaga takiego traktowania od innych. Nawiązuje więc kontakty głównie z osobami również wyjątkowymi. Wydaje mu się, że posiada szczególne uprawnienia, do których inni ludzie nie mają dostępu. Domaga się szacunku i podziwu, również w związku z bliską osobą. Wyolbrzymia swoje osiągnięcia, uważa, że jest niepowtarzalny i że niewiele osób jest go w stanie zrozumieć. Wykazuje tendencję do manipulowania innymi ludźmi, w celu uzyskania swoich celów. Często jest arogancki i wyniosły, brakuje mu empatii. Fantazjuje o wielkich osiągnięciach, o swojej urodzie, o swoich talentach i o wielkiej miłości, będącej źródłem niekończącego się oddania i uwagi.

2. Zbiór cech osobowości Niektórzy badacze (2015) uważają termin narcyzmu za dość nieprecyzyjny, a pojedyncze cechy, które można nazwać narcystycznymi, mogą występować przy innych zaburzeniach osobowości, ale także u wielu dobrze funkcjonujących osób. Dlatego narcyzm można „roboczo” nazwać zbiorem cech, co oznacza, że każdy z nas ma w sobie pewien poziom narcyzmu, od zdrowego poczucia własnej wartości po jego skrajne formy. Osoby, które mają pewne cechy osobowości narcystycznej, nie doświadczają tak intensywnych trudności z nich wynikających. Ich życie jest bardziej zrównoważone i funkcjonalne. Są skłonne do refleksji i zmiany. 

3. Etap rozwojowy Zgodnie z Freudem każdy przychodzi na świat w stanie „całkowitego narcyzmu”, czyli w „oceanicznym poczuciu wszechpotencji” (2020). Czas narcyzmu pierwotnego kończy się w momencie, gdy dziecko przestaje postrzegać siebie jako centrum świata, uświadamia sobie własną odrębność i zależność od innych. Jeśli w procesie rozwoju dziecko będzie doświadczać porzucenia emocjonalnego, braku reakcji na jego potrzeby może rozwinąć się tzw. narcyzm wtórny, czyli wycofa libido z „obiektów” i skieruje miłość na siebie. I tutaj wtrącę swoje przemyślenie: tak wiele z nas doświadcza swego rodzaju „cofnięcia” miłości rodzicielskiej w pewnych momentach życia, czasem bardzo znaczących, że można by wyciągnąć wniosek, że narcyzm wtórny dotyczy nas wszystkich. I może coś w tym jest?

Im bardziej wgłębiamy się w definicję zjawiska, tym więcej wątpliwości i pytań mamy odnośnie samej definicji. Dlatego jeśli ktoś w sieci mówi: „karmiłem swój narcystyczny kawałek” może mieć na myśli tę część siebie, która pragnie uznania, podziwu lub szczególnego traktowania. Może to oznaczać, że świadomie zrobił coś, co miało podbudować jej poczucie wyjątkowości, prestiż lub wartość w oczach innych. Wspomnienie o narcyzmie nie musi więc oznaczać zaburzenia osobowości. Zwłaszcza, że wspomniana osoba sama używa określenia „kawałek narcystyczny”, co sugeruje pewną autorefleksję i samoświadomość - dostrzega pewne cechy, ale też nie utożsamia się z nimi w pełni. 

Istnieje też duża szansa na to, że niektóre z cech narcystycznych, w toku psychoterapii mogą zaniknąć bądź wyciszyć się. Zmiana może zajść w zakresie kruchej samooceny, która do tej pory była maskowana przez nadmierne przeświadczenie o własnej wyjątkowości. Psychoterapia może też pomóc w rozpoznaniu i zrozumieniu mechanizmów obronnych, rozwijaniu empatii, radzeniu sobie z lękami, zarządzeniu agresją i kontrolą oraz w ustalaniu realistycznych celów i osiągnięć, które nie będą źródłem frustracji.

Przedwczesne diagnozy mogą prowadzić do wielu negatywnych konsekwencji, takich jak zniekształcone postrzeganie danej osoby czy ostracyzm społeczny. Osoba obciążona etykietą „zaburzonej osobowości” może napotkać nieprzyjemne konsekwencje, zarówno w życiu osobistym, jak i zawodowym. Może to skutkować izolacją, która zamiast wspierać proces zmian, prowadzi do zamknięcia się danej osoby. 

Ponadto, pochopne przypisanie takiej diagnozy może prowadzić do bagatelizowania realnych problemów osoby, która doświadcza cierpienia w wyniku kontaktu z osobą narcystyczną. Często można usłyszeć stwierdzenie: „Nie martw się, mój też jest narcyzem. Oni wszyscy tacy są!”, co unieważnia oraz zniekształca rzeczywiste trudności i uniemożliwia skuteczną pomoc.

Mimo, że narcyzm kojarzy się z pewnością siebie, prestiżem i obfitością, osoba z narcystycznym zaburzeniem osobowości tak naprawdę realnie cierpi, a zewnętrzny wizerunek jest maską, za którą kryje się ból, poczucie pustki, niepewności i głębokie pragnienie relacji. Jej manipulacyjne zachowania często skutkują separacją innych, a to potęguje jej poczucie samotności. Chociaż rani inne osoby swoim zachowaniem, pomocy nie potrzebują tylko ofiary jej postępowania, ale również ona sama.

Darmowy test na osobowość narcystyczną

Test osobowości narcystycznej to narzędzie do wstępnej oceny cech narcystycznych. Składa się z 21 pytań, na które odpowiada się w skali od „zgadzam się” do „nie zgadzam się”. Wynik testu pomoże określić, czy warto skonsultować się ze Specjalistą.

Zrób test na osobowość narcystyczną

Ego

W artykule o narcyzmie, nie może zabraknąć definicji ego, które również może być rozumiane na różne sposoby. Wczytując i wsłuchując się różne treści psychologiczne i pozapsychologiczne widzę dwie tendencje:

• ego jako niezbędny element naszej osobowości,

• ego jako element nas, który należy wyciszyć lub całkowicie się go pozbyć.

Zwłaszcza w ostatnich latach, gdzie zauważalny jest rozkwit zainteresowania filozofią wschodu, mówi się o ego jako czymś, co należy okiełznać. W buddyzmie, czy w hinduizmie, ego jest iluzją, która tworzy poczucie oddzielenia od rzeczywistości, utrudnia relacje, tworzy fałszywe poczucie wartości (uzależnione od osiągnięć, czy opinii) i w związku z tym generuje cierpienie. 

W psychologii jest nieco inaczej, zależnie też od podejścia. Ego jest, ogólnie rzecz biorąc, częścią naszej osobowości, która odpowiada za naszą świadomość siebie, podejmowanie decyzji i relacje z otoczeniem. Pozwala na rozróżnienie między tym, kim jesteśmy, a tym, kim są inni ludzie, a także na obronę naszej tożsamości. W zdrowej formie ego pełni funkcję stabilizującą i umożliwia nam funkcjonowanie w społeczeństwie.

Jedni więc mówią, że jest to nieodzowna część nas, a inni zachęcają do wzbicia się ponad nie. Można się w tym pogubić. Zwłaszcza, jeśli dodamy do tego narcyzm, rozumiany jako skrajną formę rozwoju ego. Dlatego tak ważne jest by porządkować to, co wiemy o danych pojęciach i jak je rozumiemy, zwłaszcza w dyskusjach publicznych.

Artyzm a narcyzm

Osoby o dużym nasileniu cech narcystycznych ciągną do miejsc prestiżowych, gdzie mogą być podziwiane i docenione, takich właśnie m.in. jak zawody artystyczne. Warto pamiętać, że nie każda jednak osoba będąca w tym środowisku spełnia kryteria zaburzenia osobowości narcystycznej, ani nawet nie ma nasilonej intensywnie tej cechy. Artysta i narcyz mogą zdobyć popularność, lecz ich interpretacja tej popularności jest różna:

• Narcyz: "Jestem niezwykły i wyjątkowy, to mi się należy, a inni są gorsi ode mnie."

• Artysta: "Jestem wdzięczny za sukces, nie jestem lepszy, ani gorszy od innych. Popularność przyszła w wyniku efektów mojej pracy."

Dla narcyza sukces stanowi potwierdzenie jego wyjątkowości i wyższości nad innymi. Jest on skoncentrowany na podziwie i aprobacie otoczenia, a każda krytyka podważa jego delikatne poczucie własnej wartości. Z kolei artysta, który nie jest zdominowany przez cechy narcystyczne, traktuje popularność jako efekt uboczny pracy twórczej, a nie cel sam w sobie.

Ponadto narcyz, czyli osoba o wysokim nasileniu cech narcystycznych, różni się od artysty o zdrowszym podejściu pod względem:

• podejścia do krytyki – agresja i obrażanie się zamiast autorefleksji, 

• prawdziwości emocji – manipulacja zamiast autentycznych emocji,

• motywacji do tworzenia – potwierdzanie własnej wyjątkowości zamiast pasji i wyrażania siebie,

• relacji z innymi twórcami –postrzeganie innych jako rywali zamiast inspirującej grupy, z którą można współpracować.

Artysta bez rozwiniętego silnego narcyzmu potrafi budować bliskie relacje z ludźmi i nie postrzega ich interesownie w budowaniu własnej pozycji. Jest zdolny do empatii i wczucia się w sytuację innych, jest świadomy granic innych osób i nie wymaga szczególnego traktowania i podporządkowywania się jego oczekiwaniom. Nie wartościuje ludzi pod względem ich osiągnięć, bo rozumie, że każdy ma inną drogę życiową. Nie szuka stałego podziwu i uwagi, potrafi cieszyć się z procesu twórczego, a nie jedynie z efektów.

Poza tym nie czuje się ciągle poszkodowany i niedoceniony, a życia nie traktuje jako niesprawiedliwej walki o uznanie. Nie buduje swojego poczucia wartości na prestiżu i statusie społecznym. Potrafi krytycznie analizować swoje zachowania - jest gotów do autorefleksji i poprawy. Co ważne, brak efektów w twórczości nie doprowadza go do skrajnego załamania, chociaż warto zaznaczyć, że pojawienie się kryzysu po niepowodzeniu nie oznacza oczywiście, że ktoś jest narcyzem. 

I tutaj chciałabym zaznaczyć, że powyższy opis artysty odnosi się raczej do idei platońskiej, czyli wzoru, do którego artysta może dążyć. Wiadomo, że nikt nie jest idealny i każdemu zdarzą się sytuacje, gdy wychodzi poza nienarcystyczny schemat. Zachowania narcystyczne stają się wtedy pewnym ostrzeżeniem: „nie idź w tę stronę”.

Słowem podsumowania

Pomocną wskazówką dla osób, które zostały zranione przez osobę wykazującą cechy przypominające narcystyczne, jest przede wszystkim zadbanie o swoje emocje i granice. Zajmowanie się diagnozowaniem partnera zbyt wcześnie może być podwójnie raniące, zwłaszcza w okresie, gdy kluczowe jest zajęcie się procesem regeneracji po trudnym doświadczeniu.

Warto podkreślić, że mamy pełne prawo do odczuwania bólu i przeżywania cierpienia, niezależnie od tego, czy osoba, która nas zraniła, otrzyma formalną diagnozę narcystycznego zaburzenia osobowości, czy nie spełnia pełnych kryteriów tego zaburzenia. Priorytetem powinno być przywrócenie równowagi emocjonalnej i ochrona siebie, zanim zaczniemy starać się „rozgryźć” motywy działania drugiej osoby. W razie potrzeby, zawsze można skontaktować się ze specjalistą zdrowia psychicznego.

Darmowy test na jakość komunikacji w związku

Test zawiera 20 pytań, które służą do samooceny komunikacji w związku. Pomaga zidentyfikować trudności, takie jak brak zrozumienia czy unikanie trudnych tematów. Wypełnienie testu zajmie około 3-5 minut.

Zrób test na jakość komunikacji w związku

Bibliografia:

• American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). American Psychiatric Publishing.

• Caligor, E., Levy, K. N., & Yeomans, F. E. (2015). Narcissistic personality disorder: Diagnostic and clinical challenges. The American Journal of Psychiatry, 172(5), 415–422. Dostęp online: https://doi.org/10.1176/appi.ajp.2014.14060723

• Czernianin, W., & Czernianin, H. (2020). Zarys teorii psychoanalitycznej. Uniwersytet Wrocławski. Dostęp online: https://repozytorium.uni.wroc.pl/Content/89906/PDF/01_01_Czernianin-W_Czernianin-H_Zarys-teorii-psychoanalitycznej.pdf

• Leczenie Osobowości. (n.d.). Zaburzenia osobowości - ICD-11. Dostęp online: https://leczenieosobowosci.pl/zaburzenia-osobowosci-icd-11/

• Reber A. (2000). Słownik psychologii (s. 398). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR. Lasch C. (2002). Narcystyczna osobowość naszych czasów. ResPublica Starowicz L. (1999). Słownik Encyklopedyczny Miłość i Seks. Wydawnictwo Europa.

• Röhr, H.-P. (1999). Narcyzm - zaklęte „ja”. Wydawnictwo W Drodze.

• World Health Organization. (2019). International classification of diseases for mortality and morbidity statistics (11th rev.).