Czym są normy rozwojowe i etapy rozwoju dziecka?

Normy rozwojowe dzieci to tendencje przedstawione w postaci średniej, które określają, jakie cechy i umiejętności powinny posiadać dzieci w zależności od ich wieku. Przeważnie definiuje się je jako normy wiekowe rozwoju dziecka - rozwoju fizycznego, emocjonalnego, społecznego - w zestawieniu z wiekiem dziecka.

Dlatego definiuje się pewne oczekiwania wobec dziecka np. w wieku przedszkolnym dotyczące motoryki małej i dużej, czyli te dotyczące konkretnego elementu rozwoju fizycznego. Takie zestawienia są opracowywane w odniesieniu do dzieci w każdym wieku - 3-letnich, 4-letnich, itp.

Odwołując się szczegółowo do dziecka np. 6-letniego, czyli dziecka, u którego niedługo dojdzie do diagnozy gotowości szkolnej, oczekujemy, że ma lub powinno mieć umiejętności w zakresie motoryki dużej, czyli m.in.: skacze przez linkę, skacze naprzemiennie, jeździ na łyżwach, biega na palcach. Oczywiście mówimy tutaj w odniesieniu do wszystkich umiejętności, które były ćwiczone podczas zabawy lub w życiu codziennym, bo trudno, żeby dziecko potrafiło jako umiejętność motoryki dużej jeździć na łyżwach, jeśli nigdy do tej aktywności nie było zachęcone i jej nie próbowało.

Etapy rozwoju dziecka

Etapy rozwoju dziecka często postrzegane są jako kalendarz rozwoju dziecka, czyli odnoszą się do jego wieku. W przypadku dzieci młodszych etapy rozwoju dziecka odnoszą się nawet do miesięcy, np. w pierwszym miesiącu, w drugim miesiącu. Dla dzieci starszych rozpatruje się etapy rozwoju w odniesieniu do lat. 

Klasyfikacji etapów rozwoju jest naprawdę dużo. Jeden z nich wyróżnia okres prenatalny (od poczęcia do czasu narodzin), okres wczesnego dzieciństwa (od narodzin do 3 lat), okres średniego dzieciństwa (4-6 lat, czyli czas przedszkolny), okres późnego dzieciństwa (6/7 lat - 10/12 lat, czyli czas wczesnoszkolny i już bardziej zaangażowany szkolny), okres adolescencji (12 lat - 19 lat, czyli czas młodzieńczy), okres wczesnej dorosłości (20 lata - 34 lata), okres średniej dorosłości (35 lat do około 55 lat), okres późnej dorosłości (55/60 lat do końca życia).

Najczęściej wszystkie te etapy rozwojowe rozpatrywane są w odniesieniu do poszczególnych sfer rozwoju, czyli mówimy o rozwoju fizycznym, rozwoju emocjonalnym, rozwoju społecznym i rozwoju poznawczym. 

Etapy rozwoju dziecka można też odnieść do poszczególnych stadiów. Pierwsze stadium to podstawowa ufność. Podstawowa ufność koncentruje się na ukształtowaniu w dziecku ufności wobec dorosłych i wobec samego siebie. Ufność ta nie może być jednak całkowita, musi zaistnieć właściwa proporcja pomiędzy ufnością, a jej brakiem.

Drugie stadium to autonomia, wstyd i niepewność, które przypada na 2 do 3 roku życia. W tym okresie zakres znaczących relacji zaczyna przenosić się z matki na ojca. Dziecko poznaje też, jakie są jego obowiązki i przywileje. Musi się nauczyć samokontroli oraz przyzwyczaić się do kontroli innych. Dorośli zachęcają dziecko do coraz większej autonomii, jednocześnie zapoznając z uczuciem wstydu. Dziecko zaczyna oceniać siebie i innych, a przez to odróżniać dobro od zła.

Trzecie stadium występuje w czasie zabawy i przypada na 4 i 5 rok życia. Ten okres jest niebywale istotny, gdyż właśnie wtedy, podczas zabawy, dochodzi do treningu w przyjmowaniu określonych ról społecznych. Kryzys tego okresu jest rozpięty pomiędzy inicjatywę a poczucie winy, bo dziecko kształtuje w sobie zdecydowanie, ale jednocześnie może dojść do zbyt dużej koncentracji na wytyczonych celach.

Czwarte stadium, jednocześnie ostatnie stadium dzieciństwa, nosi nazwę pracowitość, poczucie niższości. Stadium to przypada na czasy szkolne, gdy to dziecko uczy się współdziałania z innymi. Może jednak dojść do zagrożenia poczuciem niższości, gdy dziecko poczuje, że jest mniej zdolne od rówieśników. Dlatego należy dziecko stymulować, a nie tylko stawiać przed nim zadania do wykonania. Warto pomagać w pokonywaniu trudności, dowartościowywać, wskazywać nawet najmniejsze sukcesy, tym samym budując dobre przekonanie dziecka o samym sobie.

Wymienia się też piąte stadium, które już nie mieści się w czasach dzieciństwa, ale które można traktować jako podsumowanie tego okresu, bo trwa miedzy 18 a  22 rokiem życia. Właśnie wtedy rodzi się w młodym człowieku pytanie: kim ja właściwie jestem, jakie jest moje miejsce na Ziemi? To właśnie w tym momencie wszystkie doświadczenia z okresu dzieciństwa, cały przekazany „bagaż” od najbliższego środowiska społecznego wpływa na obraz postrzegania siebie.

Wiek dziecka a normy rozwojowe

Wiek biologiczny dziecka to tak naprawdę dojrzałość/gotowość dziecka do wykonania określonych zadań, poradzenia sobie z konkretną subiektywnie i indywidualnie trudną przeszkodą. Rozpatrując wiek metrykalny w odniesieniu do wieku biologicznego dziecka, można np. mieć 7 lat, a posiadać umiejętności 12-latka i mieć 7 lat i posiadać umiejętności 5-latka.

Jak zatem widać, etapy rozwoju dziecka ściśle współgrają z normami rozwojowymi, aby w ten sposób wskazać, jakie konkretne umiejętności powinno posiadać dziecko w porównaniu do normy rozwojowej danego wieku. Jednocześnie obserwując konkretne umiejętności, można dokładnie określić, że dane dziecko w wieku np. 6 lat posiada zakres umiejętności dziecka 12-letniego.

Wpływ rodziców na rozwój dziecka

Często etapy rozwojowe odnosi się do kontaktu z rodzicami lub opiekunami dziecka, a  dokładniej do uzyskiwania kolejnych umiejętności przez dziecko w czasie przebywania pod troskliwym nadzorem opiekunów. W ten sposób w poszczególnych etapach rozwoju i wieku dziecka można dostrzegać pewne prawidłowości.

Dziecko na początku życia bardziej dostrzega matkę, bo jest ona odbierana przez nie jako osoba podstawowa, główny punkt odniesienia wszelakich działań. Matka jest niezbędna dla prawidłowego rozwoju dziecka. Bezpośrednią reakcją dziecka na odłączenie od matki jest krzyk i płacz, chwytanie się jej. Gdy dziecko nie zyskuje kontaktu z matką, przeważnie odrzuca innych dorosłych, wykazuje ogólną apatię i brak zainteresowania w kontaktach z innymi, zaburzenia jedzenia przez chroniczny brak apetytu lub nadmierny jego wzrost, regresję sprawności intelektualnych, motorycznych, poziomu reakcji emocjonalnych, a nawet diagnostycznie można stwierdzić traumę.

Gdy wraz z kolejnymi miesiącami rozwoju dziecka, dziecko nadal nie ma kontaktu z matką, dochodzi do zupełnej represji potrzeb odczuwania opieki macierzyńskiej i wraz z tym następuje proces bardzo poważnego upośledzenia społecznego rozwoju dziecka, który to najczęściej jest nieodwracalny. Dzieci, zarówno małe, jak i już dorosłe, pozbawione opieki matki, mogą posiadać różne zaburzenia, np. zmniejszoną odporność organizmu na infekcje i zwiększoną zachorowalność, wolniejszy przyrost masy ciała, płytkość uczuć i niechęć wchodzenia w relacje emocjonalne, nawet autyzm, wykolejenie i nieprzystosowanie społeczne, ucieczkę od rzeczywistości w świat wyobraźni, nieakceptowanie sytuacji rzeczywistej, gorzej ukształtowane poczucie czasu. Oznacza to, że trudności w jednej sferze rozwoju mogą nieść daleko idące konsekwencje w innych sferach rozwoju.

W etapach rozwojowych każdego dziecka kluczową rolę ogrywa także ojciec, a przygotowanie do efektywnego wypełniania roli ojca, tak samo, jak i matki, trwa praktycznie od dzieciństwa. Znaczącą rolę na kształtowanie się w mężczyźnie uczuć ojcowskich odgrywają dwa okresy, tj. okres oczekiwania na dziecko i przyswojenie sobie pewnego wzoru postępowania w związku ze zmianą sytuacji. Z każdym miesiącem życia dziecka zmienia się rola ojca, tak samo, jak inaczej zaczynają kształtować się potrzeby dziecka względem ojca. Także np. wpływ ojca na rozwój intelektualny dziecka może przebiegać przez wpływ ojca na: poziom aspiracji i stopień rozwoju potrzeby osiągnięć, style myślenia, wyniki w nauce szkolnej.

Rodzice zobowiązani są do zaspokojenia potrzeb dzieci, czyli zadbania o rozwój dziecka. Wiadomo, iż potrzeby i atuty dzieci ulegają zmianie z czasem. Rodzice mają za zadanie dostrzec te wszystkie zmiany i zareagować na nie na bieżąco, aby w ten sposób pokazać dziecku, że jest dla nich ważne. Dlatego to rodzice są kluczowym stymulatorem rozwoju dziecka, a dokładniej właściwa postawa rodziców.

Postawy rodzicielskie w sposób znaczący wpływają na dziecko. Jednak warto zaznaczyć, że ani postawa pobłażliwa, ani odrzucająca nie jest właściwa, gdyż dzieci takich rodziców mogą charakteryzować się np. oporem w kontaktach z dorosłymi i wrogością wobec rodzeństwa. 

Postawy rodzicielskie wpływają także na dalsze etapy rozwoju dziecka i na jego osiągnięcia lub porażki. Dzieci, których rodzice prezentowali postawę odrzucającą, są częściej emocjonalnie niestałe, kłótliwe, agresywne, buntownicze i aktywne. Zaś u dzieci rodziców o postawach demokratycznych obserwuje się raczej usposobienie pogodne, koleżeńskość, pomysłowość, przyjazny stosunek, brak agresywnej dominacji oraz większą aktywność fizyczną.

Niewątpliwie do właściwych postaw zalicza się akceptację dziecka, dawanie dziecku pewnej swobody, współdziałanie z dzieckiem, uznanie praw dziecka jako równych. Do niewłaściwych zaś postawę unikającą, odtrącającą, nadmiernie wymagającą i nadmiernie chroniącą. Warto pamiętać, iż rodzic świadomy własnej postawy względem dziecka, obserwujący rozwój dziecka, może własną postawę zmienić. Wymaga to autorefleksji i samorozwoju, ale skutecznie może wpłynąć na etapy rozwoju dziecka i na radzenie sobie przez nie z różnymi dysfunkcjami. 

 Jednocześnie rodzicom nie zawsze udaje się wprowadzić dziecko w społeczeństwo, gdyż np. dziecko może nie otrzymać odpowiednich stymulatorów w środowisku rodzinnym do tego, aby „piąć się do góry”, po poszczególnych fazach rozwoju społecznego i dlatego nie uzyskuje ono odpowiedniego poziomu dojrzałości społeczno-moralnej, lub też dziecko może cofnąć się do niższego poziomu rozwoju społecznego.

Wsparcie w przypadku deficytów i zaburzeń rozwojowych

Niejednokrotnie rodzina, aby uzyskać możliwość prawidłowego rozwoju dziecka, zwłaszcza dziecka z różnego rodzaju dysfunkcjami i/lub o specjalnych potrzebach edukacyjnych, potrzebuje wieloaspektowego wsparcia. Wsparcie udzielane w celu efektywnego rozwoju dziecka powinno zawsze prowadzić do usunięcia lub eliminowania danej trudności i powinno być kluczowym działaniem, niezależnie, czy mówimy o np. fragmentarycznych zaburzeniach, parcjalnych zaburzeniach, odchyleniach rozwojowych, deficytach rozwojowych, zaburzeniach rozwojowych, czy dysharmonii rozwojowej w odniesieniu do etapów rozwoju, norm rozwojowych i wieku dziecka.

Należy pamiętać, iż każde z tych określeń posiada inne znaczenie diagnostyczne i terapeutyczne. Odchylenia rozwojowe to nieznaczne indywidualne utrudnienia rozwojowe w odniesieniu do norm, ale o charakterze nietrwałym, więc niebędące zaburzeniem. Deficyty rozwojowe to deficyty rozwoju parcjalne albo fragmentaryczne, czyli opóźnienie rozwoju psychomotorycznego. Parcjalne zaburzenia rozwoju, to zaburzenia rozwoju psychomotorycznego o większym obszarze, np. zaburzenie mowy - zarówno czynnej, jak i biernej. Fragmentaryczne zaburzenia w porównaniu do parcjalnych obejmują mniejszy obszar trudności, czyli np. zaburzenia w obrębie grafomotoryki (motoryki małej). Zaburzenia rozwojowe to natomiast poważne trudności, zniekształcenia o charakterze np. językowy, ruchowym, poznawczym, społecznym, jak np. niedowidzenie, niesłyszenie, przewlekła choroba, zaburzenie psychiczne, niepełnosprawność sprzężona, autyzm. Uczniowie posiadający te trudności otrzymują z poradni pedagogiczno-psychologicznej orzeczenie o kształceniu specjalnym, którego skoordynowane działania mają na celu jak największy poziom niwelowania występujących trudności, natomiast bez możliwości zlikwidowania zniekształcenia. Z kolei dysharmonia rozwojowa w odniesieniu do poszczególnych etapów rozwoju (wieku dziecka) występuje bardzo często i jest charakteryzowana jako nierównomierny rozwój funkcji, narządów i struktur u poszczególnych dzieci.

Dlatego tak ważne w działaniach diagnostycznych, korekcyjnych, kompensacyjnych, pedagogicznych i psychologicznych jest odnoszenie się do aktualnie opracowanych norm rozwojowych dziecka, gdyż z uwagi na zmiany społeczne, zmiany w tym zakresie też zachodzą. Ważna jest jednocześnie znajomość etapów rozwojowych i zmian, które w tym zakresie zaszły na przestrzeni lat. Także obserwowanie, znajdowanie i definiowanie obserwowanych dysharmonii rozwojowych, odchyleń rozwojowych, różnych deficytów rozwojowych (przy jednoczesnym odróżnianiu deficytów fragmentarycznych od parcjalnych) i zaburzeń rozwojowych w odniesieniu do wieku dziecka.

Powodzenie podejmowanych działań zależy od wiedzy specjalisty, jego podejścia, zaangażowania dziecka, ale także i rodzica. To w stosunku do rodziców warto przeprowadzić psychoedukację, aby zniwelować ich niepokój, zapoznać ze sprawdzonego źródła z problematyką oraz w ten sposób realistycznie zachęcić do współpracy, aby współpraca była faktyczna, a nie tylko deklaratywna. Wiedza praktyczna na temat tych wszystkich sformułowań jest niezbędna w celu efektywnego udzielenia wsparcia.

Bibliografia:

• H. Bee. Psychologia rozwoju człowieka. Poznań 2004. Wydawnictwo Zysk i S-ka. s. 198. 

• J. Raczek. Motoryczność dzieci i młodzieży – aspekty teoretyczne oraz implikacje metodyczne. Katowice 1986. Wydawnictwo Akademia Wychowania Fizycznego. 

• M. Żebrowska. Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Warszawa 1975. Wydawnictwo PWN.

• R. Łapińska. Psychologia wieku dorastania. Warszawa 1966. Wydawnictwo PWN.

• R. Przewęda, Rozwój somatyczny i motoryczny. Warszawa 1981. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne.